فصل سوم: گذار مالکان از اقتصاد کوروه به اقتصاد سرمایه‌داری

---

نوشتهٔ ولادیمیر ایلیچ لنین

---

 فصل سوم

ایه)٧٨( بهداری اقتصاد گذاربیگاریسرم مالکان از اقتصاد

اکنون بایستی به [مبحث] اقتصاد دهقانی خاتمه داده، به اقتصاد اربابی .بپردازیم وظیفهٔ ما

بررسی مشخصات عمدهٔ سیستم اقتصادی ـ اجتماعی اقتصاد اربابی حاضر و توصیف ماهیت

تکامل این سیستم در دوران بعد از رفورم است.

مشخصاتبیگاری عمدهٔ ١-اقتصاد

ما به عنوان نقطهٔ آغاز بررسی سیستم کنونی اقتصاد اربابی، بایستی سیستم اقتصادی غالب

دوران سرواژ را در نظر داشته .باشیم اساس سیستم اقتصادی آن دوران این بود که کل

مساحت زمین یک واحد مفروض اقتصاد ارضی، یعنی یک ملک مفروض، به زمین ارباب

ای بین آنان توزیع ؛شده زمین دهقانان به شکل] [زمینهای وحصه زمین دهقانان تقسیم می شد

بود، دهقانانی که ) دیگر ابزار تولید نیز، نظیر الوار، گاهی احشام و غیره در اختیارشان

گذاشته می (شد آن [زمینها] را با نیروی کار خویش و ابزاری که متعلق به خود آنان بود

محصول– کار این دهقانان متضمن محصول کشتالزم کرده، از آن ارتزاق می .نمودند

:بود الزم از جهت تهیهٔ وسایل معیشت دهقانان و اصطلاح–فراهم تئوریک اقتصاد سیاسی

آوردن بازوی کار برای اربابان؛ درست نظیر آن محصولی که بخش متغییر ارزش سرمایه

از سوی دیگر، درکار جامعهٔ سرمایه‌داری را جایگزین میکند محصولی الزم است.

ابزار کشاورزی] متعلق به اضافیهمان[خود دهقانان عبارت بود از کشت زمین اربابی با

که البته محصول این کار نصیب ارباب می .شد بدین ترتیب کار اضافی در مکان از کار

ای خود را برای خود الزممی مجزا می :گردید آنها زمین ارباب را برای او و زمین حصه

شتند؛ در هفته چند روز برای ارباب و بقیهٔ روزهای هفته را برای خودشان کار کا.میکردند

ِ ی دهقانان در این اقتصاد به عنوان دستمزد جنسی به) اصطلاح ،(مدرن یا زمینهابه حص

دهقانان برای«در عنوان»خود وسیلهٔ تهیهٔ بازوی کار برای ارباب تلقی می .گردید زراعت

شرط وجودی اقتصاد اربابی بود و مقصود از آن به هیچ یوجه [زمینهای]اشان حصه

وسایل* معیشت دهقانان نبوده، بلکه غرض از آن تهیهٔ بازوی کار برای ارباب »تهیهٔ«.بود

ایی«سن) از ای»نامههروستا از این سیستم اقتصادی توسط .ا انگلهارت توصیفدر بسیار *زنده

( داده شده .است مؤلف کامال به درستی متذکر می شود که ،٧-۵۵۶اقتصاد پترزبورگ،١٨٨۵ص

این[*] سیستم اقتصادی را ما اقتصاد بیگاری

به] :روسی بارش [چینا می .خوانیم استیالی

شرایط الزم زیر می :باشد اوال، تسلط اقتصاد این.طبیعی اقتصاد بی شک مستلزم جمع آمدن

املاک فئودالی می بایست از یک واحد خود مکفی و خود بسته تشکیل شده، ارتباط بسیار

کمی با دنیای خارج داشته .باشد تولید غله برای فروش به دست اربابان که به ویژه در اواخر

کهن می .داد ثانیاً چنین دوراناقتصادی سرواژ توسعه پیدا کرد، خبر از سقوط رژیم

تخصیص وسایل تولید را بطور کلی و واگذاری زمین را بطور اخص به تولیدکنندهٔ بی

واسطه ایجاب می نمود، به علاوهٔ پای بند نمودن او ] تولیدکنندهٔ بی [واسطه به زمین برای

یل تولید اطمیناناضافی خاطر ارباب از دسترسی به بازوی کار مورد .احتیاج لذا روش تحص

در اقتصاد بیگاری و اقتصاد سرمایه‌داری صد و هشتاد درجه با هم تفاوت :دارند اولی متکی

ایستایست که زمین در اختیارش گذاشته شده است و دومی متکی بر بهتولیدکننده تولید کننده

که* از وی سلب مالکیت زمین گردیده .است

ثالثاً،ستم یکی از شروط الزم یک چنین سی

اقتصادی، وابستگی شخصی دهقان به ارباب .بود چنانچه ارباب فاقد ابزار] [اعمال قدرت

مستقیم بر شخص دهقان می بود، هرگز قادر نمی گردید وی را که برای خود تکه زمینی

اش را شخصاً اداره می کرد، مجبور به کار کردن برای دیگری .نماید داشتلذا، و مزرعه

وصیف این رژیم اقتصادی می :گوید برای] اعمال این اجبار چنانچهچیز مارکس در ت

الزم بود و) همچنان که قبال به آن اشاره شد، مارکس بجز«آنرا فشار [دیگری»اقتصادی

.( شکل و درجهٔ این ،٣،٢،٣٢۴)(٨٠اجبار می»سرمایه«ج بهرهٔآورد؛ جزوکار مقولهٔ

ف بودن دهقان شروع شده به تنوعمرحلهٔ بسیار زیادی داشته بطوری که از حالت سر

محرومیت از هر گونه حقی نسبت به املاک خلاصه ختم می .گردید رابعاً و به عبارت

اخری، شرط و نتیجهٔ یک چنین سیستم اقتصادی ابتال به وضع بسیار نازل و بی تحرک فنون

ه بهرهدر برداری از زمین بود، زیرا زراعت به دست خرده دهقانانی صورت می گرفت ک

زیر بار فقر و خفت ناشی از وابستگی شخصی و نادانی دست و پا می .زدند

فئودالی عبارت بود از سیستم معین، منظم و کاملی که توسط ارباب اداره می گردید و وی بین دهقانان

زمین سهم بندی می کرد و آنها را به کارهای مختلف می .گمارد

،( از ریشهٔ التین، به معنای خواسته، کار بی مزد، به ویژه به خاطر خراج راه ریCorveeاز *]بیگا)

رعیت به ارباب فئودال، کار در عوض مالیات ساختن یا مرمت راه که توسط اولیای امور عامه به رعایا

نوعی)–[.س.ا (بیگاری می تحمیلفرون.باشد می شد، است. این واژه به آلمانی

ها را بزرگترین و درمعمول مخالفت با نظر هنری جورج که سلب مالکیت از انگلس١٨٨٧توده *در

این حرف از نظر تاریخی کامأل درست نیست ... ترین»در علت فقر و ستم می داند، چنین می :نویسد

مردمطای نبود که منشأ ستم فئودالی شد، بلکه برعکس، قرونازاع وسطی، این سلب مالکیت زمین

آنها .بود درست] است [که دهقان زمین خود را در اختیار داشت ولی وی به عنوان سرف مالکیتبهیا

رعیت به آن زمین میخکوب شده بود و در قبال ارباب مسئول تأدیهٔ خراج به شکل کار و محصول

،٧٩( پیشگفتار، ص ،١٨٨٧)(پ وضع١٨۴۴«نیویورک، طبقهٔ کارگر انگلیس ).بود»در

و سرمایه تلفیقبیگاریداری سیستمهای ٢-اقتصادی

های اصلی این سیستم سیستمیعنی اقتصادی بیگاری با الغای سرواژ تضعیف .شد تمام پایه

ی، ارتباط نزدیک اقتصادبین طبیعی، خصوصیت خودبستگی و خودکفایی املاک مزروع

اجزاء مختلف آن و تسلط ارباب بر دهقان، سست .گردیدند مزرعهٔ دهقان از مزرعهٔ ارباب

تفکیک شد؛ دهقان وادار به بازخرید زمین خود شده، مالک مطلق آن گردید؛ ارباب مجبور به

اتخاذمبنایی سیستم سرمایه‌داری زراعتی ای شد که بنا بر آنچه فوقاً مالحظه گردید دارای

صد و هشتاد درجه متفاوت با] سیستم [سابق است. لیکن چنان گذاری به یک چنین سیستم

متفاوتی به دو دلیل نمی توانست بطور ناگهانی صورت .گیرد اول آنکه هنوز شرایط

ضروریای برای تولید سرمایه‌داری به وجود نیامده .بود تولید سرمایه‌داری نیازمند طبقه

د که به کار استخدامی عادت کرده باشند؛ ابزار ارباب بایستی جایگزین ازابزار مردم بو

دهقانان می گردید؛ کشاورزی می بایست به همان روالی سازمان یابد که هر بنگاه تجارتی و

صنعتی دیگر، نه اینکه به صورت کسب و کار [شخصی] .ارباب همهٔ این جریانات فقط به

پذیرد، بطوری که تالش بعضی اربابان، درست بعد نحویاز تدریجی می توانست صورت

رفورم، در امر وارد کردن ماشین آلات و حتی کارگر از خارج به ناکامی .انجامید دلیل

دومی که گذار ناگهانی به شیوهٔ اداری سرمایه‌داری را غیر ممکن می ساخت این بود که هر

کن هنوز رمقی .داشت تضعیفمزارع شده بود، چندبیگاریلی سیستم اقتصادی فرسودهٔ

دهقانان از مزارع اربابان کامال تفکیک نشده بود، زیرا اربابان هنوز بخشهای به درد بخور

ها، مرغزارها، (چشمه زمینهای)«٨١بیشه ای»ممنوعه دهقانان [زمینهای]:نظیر حصه

ین زمینها ساران،یا) چراگاهها و غیره را در اختیار خود .داشتند دهقانان بدون دسترسی به ا

داشتن حقوق (ارتفاقی مطلقاً قادر به ادامهٔ زراعت مستقل نبودند، به این ترتیب اربابان هنوز

قادر بود سیستم اقتصادی فرسودهٔ مزبور را به شکل کار خدمتی سر پا نگه .دارند امکانات

عبارت٨٢،( بودند :از موقعیت وابستگی موقت غیر«)دهقانان از فشار موجود»اقتصادی

مسئولیت مشترک، تنبیه بدنی، کار اجباری مربوط به امور همگانی و .غیره

لذا،بیگاریًبغتتا اقتصاد سرمایه‌داری نمی توانست بطور ناگهانی ظاهر شود و اقتصاد

ناپدید .گردد تنها سیستم اقتصادی ممکن نوعی سیستم گذار بود که خصوصیات هر دو سیستم

یکجا .داشت در حقیقت سیستم زراعتی بعد از رفورم هم که وبه سرمایه‌داری بیگاریرا

دست اربابان اعمال می گردید دقیقاً دارای این خصوصیات هر] دو [سیستم است. سازمان

اقتصادی زراعت اربابی عصر حاضر، با در نظر داشتن تنوع بی شمار اشکال خاص دوران

کار* قسام–خدمتی ترکیبات این دو توأمسیستم با انواع و گذار،–ا به دو سیستم عمده

و

تقسیم می .شود سیستم کار خدمتی به این صورت است که زمین ارباب سرمایهبا داری

بکار می بریم، زیرا عبارت ما»]بیگاریcorvee«[کار عبارت کار خدمتی را بجای *اکنونکلمه

خدمتی بیشتر به روابط بعد از رفورم مربوط می شود و در نوشتجات امروز ما جای خود را باز کرده

.است

استفاده از ابزار دهقانان آن حوالی کشت می .شود نحوهٔ پرداخت اینکه) به صورت پولی

، یا به استصورت نظیر مقاطعه کاری یا به صورت تسلیم محصول نظیر نیمه استیجاری

تسلیم زمین یا ملک در مورد کار خدمتی در معنای محدود (آن در ماهیت اساسی این سیستم

تغییری* نمی .دهد این [خصوصیت] مستقیماً از اقتصاد بیگاری بجای مانده است

، و

مشخصات اقتصادی آن تقریباً تماماً در مورد سیستم کار خدمتی نیز صادق است تنها) استثناء

آنست که در یکی از اشکال سیستم کار خدمتی یکی از شروط اقتصاد بیگاری موجودساقط

می شود و آن در مورد کار مقاطعه است که اجرت کار، بجای جنس، به صورت پول

پرداخت می .(شود سیستم زراعت سرمایه‌داری مشتمل است بر استخدام کارگران سالانه،)

ستفاده از ابزار صاحب زمین می .کارند فصلی،سیستمهای روزانه و (غیره که زمین را با ا

:اند در اغلب مزبوراملاک عمال به متنوع ترین و حیرت انگیزترین وجهی درهم آمیخته شده

اربابی ترکیبی از هر دو سیستم، که هر یک کاربرد خاص] خود [را در عملیات مختلف

زراعی** دارد، به چشم می .خورد

چنان سیستمهای کامالاقتصادی طبیعی است که ترکیب

غیرمشابه و حتی متضادی، در عمل منجر به عمیق ترین و پیچیده ترین تضادها و تناقضات

ای بشود، و مآال فشار ناشی از آنها زارعان را به ورشکستگی و [مصایب] عدیدهدیگر

های خاص هر دوران .بکشاند.گذارند اینها همه پدیده

نفوذ نسبی این دو سیستم تا چه حد می باشد، باید بگوئیم که چنانچهاوال سؤال شود که دامنهٔ

هیچ گونه آمار دقیقی در این مورد در دست نیست و چنین به نظر نمی رسد که بتوان این

[آمار] را جمع آوری نمود؛ زیرا برای] انجام این [کار احتیاج به ثبت نه فقط تمام املاک،

در»درناحیهٔ اینجا مثالی بسیار بارز می .آوریم یکی از مخبرین وزارت کشاورزی چنین می *:نویسد

یلتس فرمانداری) ،(اورل بخش عظیمی از زمین مزارع اربابان بزرگ در کنار زراعتی که به کمک

کارگران سالانه انجام می گیرد، توسط دهقانانی که در ازای کار در آن بخش عظیم، تکه زمینی به اجاره

خود، در ازای میکاشتن گیرند کاشته می .شود سرفهای سابق که به اجاره کردن زمین اربابان سابق

فالن یا بهمان ارباب خوانده زمینکوروهمی آنان، ادامه می .دهند این قبیل دهات هنوز هم به نام

.(»کلیهٔ مثالی :دیگر ارباب دیگری می ،١١٨:نویسد کار«ص اجرتی و شوند)«کورولنکو،.ا.س»غیره

(نفر انجام می دهند؛ در ازای دهکده۶٠٠این با جمعیتی در ام٨حدود را دهقانان سابقم کارهای) مزرعه

(.د بچرانند؛ همهٔ] کارها [کار]٢٠٠٠تا٢۵٠٠توسط آنها حق دارند احشام خود را در چراگاههای [من] )

دهقانان سابقم انجام می [شود مگر شخم و بذر اول را که کارگران فصلی با استفاده از بذر افشانها انجام

احیهٔ ،.(کالوگا از همانجا،٣٢۵ن می)«ص دهند

اغلب املاک به طریق زیر اداره می :شوند قسمتی، هر چند هم کوچک، از زمین توسط صاحبان **»آن

و انواع با«دیگر استفاده از ابزار متعلق به خودشان، به کمک کارگرانی که سال به سال استخدام می شوند

است یا در عوض کشتاستیجاری«تسلیم می شود، لیکن کشت بقیهٔ زمین یا بر مبنای »کارگران«نیمه

( ،٩۶... همانجا، کار«ص به»)«اجرتی دهقانان به اجاره داده می زمین»شود یا تأدیهٔ پول قطعهاینقد

در« اکثر املاک، اگر نگوئیم به تمامی اشکال استخدامی، به هر صورت به اکثر اشکال ممکنهٔ »آن

همزمان.« با هم متشبث می («شوند ر» در تأمینمزرعه نیروی انسانی برای یعنی،)»کا روشهای

از انتشارات وزارت کشاورزی برای نمایشگاه شیکاگو، کشاورزی«سن و جنگلبانی در »روسیه

،٧٩. پترزبورگ،١٨٩٣ص

.اند برای تعیین متسلط که روی این املاک انجام بلکهگرفته کلیهٔ عملیات اقتصادی ای داری

های تقریبی به صورت شرح کلی هر محل در دست .است این اینگونه یا آن سیستم، تنها داده

ها، به صورتی خلاصه شده برای تمام روسیه در نشریهٔ مزبور وزارت کشاورزی دادهتحت]

ها، نمودار سکیبسیار بر اساس این آمدهداده .است آقای کار«آنن اجرتی و [عنوان»غیره

تأثیر خرمنها، جالب»)و توجهی برای نشان دادن دامنهٔ بروز این سیستمها تهیه کرده است

داده‌های مزبور را در جدولی خلاصه کنیم و .(آنها اجازه بدهید ،١٧٠  ،(١ص غیره)«٨٣ج

در٨٧- سالهای رابین با ارقام مربوط به مساحت زیر کشت زمینهای مالکان خصوصی

. متوسط برداشت آمار«ج۴محصول امپراتوری تکمیل»روسیه نمائیم مطابق) ١٨٨٣با

،١٨٨٨.(* سن سال٨٧-١٨٨٣پترزبورگ، روسیهٔ۵بین اروپایی در

گروه فرمانداریها بنا به سیستم

اقتصادی غالب در املاک زمین

داران

تعداد فرمانداریها

جمع

مساحت زیر کشت تمام

وبات و سیب زمینی حبدر

املاک خصوصی مالکان

در کمربند خصوصی هزار) (.د

سیاه–خاک

در غیر از کمربند

سیاه–خاک

فرمانداریهایی که در ١-آنها

سرمایهغالبست سیستمداری

٩١٠١٩٧٫۴٠٧

فرمانداریهایی که در ٢-آنها

سیستممختلطغالبست

٣۴٧٢٫٢٢٢

در فرمانداریهاییآنها ٣-که

سیستم کار خدمتی غالبست

١٢۵١٧۶٫٢٨١

جمع٢۴١٩۴٣١۵٫٩١٠

بهفرمانداریهایًمنحصراروسنشینسیستم این ترتیب مالحظه می شود با وجودی که در

کار خدمتی غالبست، با این حال هم اکنون در روسیهٔ اروپایی در مجموع سیستم سرمایه

یستم غالب قلمداد می .گردد گذشته از آن، جدول ما داریتصویر زراعتی اربابی به عنوان س

:اند آرخانگل، فرمانداریوولوگدا، روسیهٔ اروپائی [فرمانداریهای] زیر کنار گذاشته *از۵٠شده

،١٨٨٧-١٨٨٣بالغ ارنبورگ، .استرخان مساحت زیر کشت در این فرمانداریها اولونتس،در ویاتکا، پرم

هزار .د کشت شده در اینگونه زمینها هزار١۶۴٧٢در .د املاک مالکان خصوصی از بر۵۶٢کل

فرمانداری فرمانداری۴غربی شامل٣بالتیک، اینها می سراسر–گروه١:گردد روسیهٔ اروپایی .بود

فرمانداری۵فرمانداری جنوب غربی کیف،) ولهاینیا، نا،٣،(پودولسک گرودنو، کوونو،)،(مینسک ویل

جنوبی خرسون،) توریدا، بسارابیا، اکاترینوسالو، ،(دون و یک فرمانداری جنوب شرقی ؛(ساراتوف) به

:ود شاملوی اینها می دنبال٢ش آنها فرمانداریهای سن پترزبورگ، مسکو و یاروسالول می .آیند گروه

برای شامل–دقت بقیه می تبسک،٣.شود موگیلف، اسمولنسک، کالوگا، ورونژ، پولتاوا و .خارکف گروه

بیشتر مساحت زیر کشت زمینهای متعلق به مالکان خصوصی بایستی کسر شود، لیکن از این بابت آماری

اج ما دایر بر تسلط درسیستم دست .نداریم بایستی اضافه کنیم که این تعدیل کمترین تغییری در استنت

خاک سرمایه–به داری نخواهد داد، زیرا بخش بزرگی از مزارع مالکان واقع در ناحیهٔ کمربند سیاه

اند و سیستم کار خدمتی در فرمانداریهای این [منطقهٔ] کمربندی مسلط گردیده اجاره.است رفته

مزبور شامل فرمانداریهایی چندان١می کاملی از این غلبه به دست نمی دهد، زیرا گروه

گردد که در آنها اصال اثری از سیستم کار خدمتی مشاهده نمی گردد مانند) فرمانداریهای

انداری و احتمالا یک ملک مزروعی شاملهم حتی یک ،(بالتیک٣فرم در حالی که گروه

که الاقل بخشی از سیستم سرمایه‌داری در آن برقرار نباشد .نیست حال در اینجا جدولی بر

زراعت مالکانهٔ خصوصی در روسیه بر طبق مبنای»آمار آمار زمستوو میآوریم راسپوپین،)

،رههای١٢- یوریدیچسکی«،١٨٨٧شما وسک نیک پیک] مندرج»[قانونی زمستوو«در

،۶٣۴:( ،١٢ص ١١ش

های ناحیهفرمانداری

کورسک

% املاک اجیر کنندهٔ کارگر

% املاک استخدام کنندهٔ کارگر

کشاورزی

متوسطبزرگمتوسطبزرگ

دمیتروفسک۵٣٫٣٨۴٫٣۶٨٫۵٨۵٫٠

فاتژ٧٧٫١٨٨٫٢٨۶٫٠٩۴٫١

لگوف۵٨٫٧٧٨٫٨٧٣٫١٩۶٫٩

سودژا۵٣٫٠٨١٫١۶۶٫٩٩٠٫۵

بالاخره، بایستی به این نکته توجه شود که گاهی سیستم کار خدمتی در سیستم وسرمایه

داری رخنه کرده آنچنان با آن ممزوج می شود که تشخیص یکی از دیگری تقریباً غیرممکن

می .گردد برای مثال، دهقانی قطعه زمینی اجاره می کند و در عوض تعهد می کند مدت

کار کند همچنان) که می دانیم این کار بسیار متداول معینیاست؛ برای] صاحب [زمین

ی»کارگر را .ک.ر»دهقان«از به مثالهای قسمت .(بعد چگونه می توانیم یک چنین

اروپای غربی یا دریای شرقی ای که در ازای مدت معینی کار برای] کشاورزی«[مالک

اشکالی می آفزیند که قطعهاین زمینی در اختیارش گذارده می شود، تمیز بدهیم؟ زندگی

اشکال همراه با سیستمهای تدریجی اقتصادی که خصایص اصلی شان در تضاد با یکدیگرند،

و نقطهٔ کار«آغاز در»خدمتی خود به وحدت می .رسند محال است بتوان نقطهٔ پایان

را تعیین سرمایه«.نمود »داری

اربابی عصر حاضر به دو ماسیستم با تثبیت این حقیقت که کلیهٔ اشکال مختلف زراعت

کار خدمتی و سرمایه‌داری، با درجات مختلف ترکیب این دو، محدود میشود، دست بکار

تشریح اقتصادی این دو سیستم زده، مشخص خواهیم کرد که کدام یک از اینها تحت تأثیر

جریان تکامل اقتصادی، دیگری را از میدان به در می .برد

تشریحخدمتی سیستم ٣-کار

بالا مالحظه گردید، کار خدمتی به انواع و اقسام فراوانی ظاهر می همانگونه.گردد که در

گاهی دهقانان تعهد می کنند در ازای پرداخت نقدی، مزارع مالک را با ابزار متعلق به خود

استخدام«* مقاطعه«،»دسیاتینی به»کاری کشت–اصطلاح کنند

، کشت

»ادواری«**

یک دسیاتین کشت بهاره و یک دسیاتین کشت (زمستانه و )٨۴یعنی)(.غیره

گاهی دهقان غله یا پول قرض می کند با این تعهد که تمام قرض یا بهرهٔ آنرا با کار کردن

پرداخت*** .نماید

تحت این شکل از سیستم کار خدمتی عام است که خصوصیت ویژهٔ آن به

ارت بار و ربائی این نوع اجیر یعنینمودن ماهیت صورت–اس بارزی نمایان می گردد

یعنی تعهد انجام کار برای)«از تخطی نیروی»کردن .کار در بعضی موارد دهقانان تنها

ای که قانون بخاطر عبور احشامشان از] ملک [غیر مقرر کرده (است کار بابتمی جریمه

یا در ازای ،(یک یعنی .ک.ر۵۶افتخاری انگلهارت، م م، از)«ص سر کنند»احترام و یا

دیگرشان محروم .نکنند به عبارت پیاله»اشتغالات«اخری ،[مشروب] تا اربابان آنها را از

کار خدمتی در ازای دریافت زمین یا به صورت نیمه استیجاری یا به صورت مستقیماً کار

در ازای زمین اجاره شده و ملک مورد استفاده و غیره بسیار متداول است.

های زمین متنوع ترین اشکال را به خود می گیرد، گاهی حتی اوقاتمخلوط اغلباجاره

را نیز مشاهده کار«می اند،»خدمتی بطوری که ما در کنار اجارهٔ پولی، اجارهٔ جنسی و

.نماییم١٫۵ در اینجا دو مثال می :آوریم در ازای دریافت یک دسیاتین زمین، کشت کردن

روز۴٣دسیاتین نیروی کار زن؛ در مرغ١ازای تخم+١+ دسیاتین١٠مرغ زمین +

دسیاتین زمین کشت روبل۵١زمستانه نقد به ازاء هر دسیاتین، زمین١٢و در کشت بهاره،

روبل٧خرمن نقد از بابت هر دسیاتین + خرمن کوبی فالن مقدار خرمن جو ١۶صحرایی،

سیاتین زمین مستأجره با خرمن۵دفضوالت چاودار + کود دادن بیش گندم٢٠از سیاه و

، بار»اجارات«ص گاری از بابت هر دسیاتین ،٣٠٠کاریشف،) به حیواناتمستأجرمیزان

.( در این مورد حتی فضوالت [متعلق] به دهقان نیز تبدیل به جزء الینفک ٣۴٨مزرعهٔ

شخصیبکار مالک گردیده !است از روی تعدد عناوین مترادفی که برای بیان کار خدمتی

برده می شود می توان پی به نقش گسترده و گوناگون آن :برد اترابوتکی، اتبوچی، اتبوتکی،

بارش چینا، باسارینکا، پوسوبکا، بانش جینا، پوستوپوک، وی یمکا و غیره همانجا،) ص

می هر«کند آن کاری که مالک دستور .(»بدهد گاهی دهقان خود را مکلف به ٣۴٢انجام

اوست، تا گوش«به به وی»فرمان را می کند ،»مراعات«و یا بطور همانجا،)٣۴۶(کلی

را»کلیهٔ دربر می طیف«.گیرد کاملی از مشاغل .نماید»روستایی کار او»کمک«خدمتی

عملیات مربوط به کشت مزرعه و خرمن، غلات و علوفه، جمع آوری هیزم و حمل و نقل

( ا٣۴٨و٣۵۴توزیع و دودکشها ،(ص) تعمیر پشت بار)«ص٧-٣۴۶بامه توسط گاری

به.«شخص صورت کار خدمتی انجام می مرغان»گیرد خانگی و تخم مرغ (همانجا) همه

گزارشات.« آماری مربوط به فرمانداری *»ریازان

ت، م **انگلهار.م

. ،٩-١٨۶ما ،١٨٧٩ص ،١مسکو، ،۵بخش گزارشات«ج آماری مربوط به فرمانداری ***»مسکو

این منابع را فقط برای نمونه می .آوریم کوهی از اطالعات مشابه را می توان در نوشتجات مربوط به

زراعت دهقانی و زراعت خصوصی مالکانه پیدا .نمود

بازرسی در ناحیهٔ گدوف واقع در فرمانداری سن پترزبورگ، از رفرم و بیگاری می

باشند)«ص٣۴٩.(*

کردن به] [طریق اینکار شکل کار خدمتی در ازای دریافت زمین، به عبارت دیگر اجاره

خدمتی** و تأدیهٔ جنسی اجاره بها، شایان توجه خاصی است.

در فصل پیش دیدیم چگونه

مناسبات سرمایه‌داری خود را در اجاره کردن زمین توسط دهقانان نشان می دهد؛ در اینجا

ای*** روبرو هستیم که بی شک از بقایای اقتصاد بیگاری می ما»اجاره«باشد با [نوع]

، و

گاهی بطور نامحسوس به درون سیستم سرمایه دارانهٔ تأمین کارگر کشاورزی برای املاک با

ای به آنها رسوخ پیدا می .کند آمار زمستوو بدون تردید ارتباط دادنبین قطعه زمین حصه

مالکان، با توسعهٔ ای»زراعت را با زراعت خود موجر مسجل می چنین»اجاره«.گرداند

ای از کارگران دست و پا کنند تا بایستیدر برای خود شخصیذخیره خودمالکی، در املاک

. لذا، در بسیاری جاها، این تمایل در آنها به وجود می صورتآید لزوم از آنها استفاده نمایند

که برمبنای کار خدمتی یا در ازای دریافت قسمتی از محصول به علاوهٔ کار خدمتی، زمین

بسیار متداول .است هر چه تعدد این...»دفعات سیستم بینیند«...زراعی دهقانان توزیع نما

زراعت زمین به دست موجران بیشتر گردد، مقدار زمین عرضه شده برای اجاره کمتر شده

و تقاضا برای چنین زمینی بیشتر می شود و این شکل اجارهٔ زمین توسعهٔ وسیع تری پیدا می

یده .(شود به این ترتیب، ما در اینجا با نوع نیزبسیار ،٣۶٧د همانجا،٢۶۶ص نماید)«ص

اش را رها نمی کند، مخصوصیبلکه از اجاره روبرو هستیم که تحت آن مالک مزرعه

است، نه تنها نمایانگر تحکیم توسعهٔمزرعهٔ زراعت مالکی نوعیخصوصی که نمایانگر

بهرا کارگران دهقانیتبدیلدهقانانکشاورزی از طریق افزایش زمین متصرفی نیست، بلکه

. در فصل قبل دیدیم که اجارهٔ زمین مزرعهٔ دهقانی دارای عوارض ضد و مینمایاندنقیضی

ای دیگر ایحالت به منزلهٔ گسترش پر سود مزرعه شان بوده؛ برای :استعده برای عده

ای را دارد که از روی استیصال صورت گرفته .است حال به این نکته می رسیم معاملهکه

ای موارد این] اجارهٔ[اجاره مزرعهٔ ارباب نیز دارای عوارض ضد و نقیضی :است در پاره

وع بی اندازهٔ اشکال کار خدمتی، اجارهٔ زمین با کلیهٔ انواع اینپرداختهای مطلب قابل توجه است که *تن

در اشکال اصولی مناسبات ماقبل سرمایه تماماداری از سر تا تکمیلیپا آن و غیره در روسیه،

مورد بررسی قرار گرفته .است ما در ،٣»سرمایه«فصل کشاورزی،۴٧ج توسط مارکس در فصل

( اجاره (٣بهای اجاره بها به جنس، (٢و اجاره بها] [با پیش،:برشمردیم١کار، سه شکل عمدهٔ زیر را

.پولی بنابراین بسیار طبیعی است که مارکس برای توضیح بخش مربوط به اجارهٔ ملک، بخصوص طالب

داده‌های مربوط به این مبحث در روسیه  .باشد

ی که به اجارهٔ دهقانان (درآمده از کل گزارشات)«ج٢زمین بررسی های آماری بنا»زمستوو **به

% به %١٣تا١٧صورت به صورت کار %٣تا٧خدمتی؛ از آنها به صورت اجاره]٧۶پول؛ [بهای

درصد به صورت ترکیبی از این طرق بوده تسلیم٢تا٣.است قسمتی از محصول و بالاخره،

بیگاری، ارباب قطعه زمینی .ک.ربه به مثالهای پاورقی اول قسمت .قبل در زمان موجودیت ***اقتصاد

دهقان می داد تا برای وی روی آن کار .کند وقتی زمین برمبنای کار خدمتی اجاره شود، بدیهی است که

جنبهٔ اقتصادی مسئله به همان صورت باقی می .ماند

عبارتست از انتقال مزرعه به دیگری از بابت تأدیهٔ اجاره بها؛ در مواردی دیگر عبارتست

از روش ادارهٔ مزرعهٔ خود و روش تأمین نیروی انسانی برای املاک .خود

تمزدهای کار تحت [سیستم] کار خدمتی .بپردازیم اکنونداده اجازه بدهید به موضوع دس

منابع مختلف همه در شهادت به این امر متفق القولند که دستمزد کار برمبنای کار خدمتی و

سرمایه .داریست از»آزاد«اوال، دستمزد] [کار تحت شرایط اجباریکمتراستخدامی همواره

سد که [تأدیهٔ] اجاره بها به جنس، یعنی اینبرمبنای مطلب به استناد این حقیقت به ثبوت می ر

کار خدمتی و نیمه استیجاری که) بر طبق آنچه در چند سطر پیش دیدیم عبارتست از کار

خدمتی و استخدام اجباری ،(صرف همه جا به چشم می خورد و قاعدتاً از اجاره بهای پولی

( از آن بوده، بطوری که برمی٣۵٠گاهی دارد و به مراتب بیشتر همانجا،) بیشترص هزینه

، ناحیهٔ رژف، فرمانداری ته حتی٣۵۶.(ور به دو برابر آن هم بالغ می گردد همانجا) ص

ثانیاً، [تأدیهٔ] اجاره به جنس در میان فقیرترین گروههای دهقانی به منتها درجهٔ توسعهٔ خود

صورت می بهگیرد، .(بعد این اجاره البته که از روی می٢۶١استیصال رسد همانجا،) ص

توسط دهقانی صورت می گیرد که به این طریق در مقابل فشار تبدیل شدن »اجاره«به

کارگر اجرتی، دیگر یارای مقاومت .ندارد دهقانان مرفه برای اجاره کردن زمین در مقابل

مستأجراش از هر فرصتی برای پرداخت پولی پول»اجاره هر چه از دستشان برآید می کنند،

همانجا،٢۶۵( اده)«ص می کند تا از این طریق هزینهٔ استفاده از زمین غیر را تقلیل استفدهد

و بایستی این را اضافه کنیم که این عمل را نه تنها برای تقلیل هزینهٔ اجارهٔ زمین، –بلکه

برای فرار از استخدام اجباری هم که شده انجام می .دهد در ناحیهٔ روستوف مشرف به دون،

علیرغم کاهش سهم بارزخرمن دیده شده است که با بالا رفتن میزان ایناجاره، حقیقت

( ،ا)سکوپشچینا٨۵متروک کار به جایی کشید که حتی علناً اجاره بهای پولی به دهقاناننفع

.( اهمیت اجاره بهای جنسی، که دهقان را به روز سیاه نشانده وی شد٢۶۶را همانجا،) ص

ی* کند، از این نمونه کامال تبدیل.هویداست به کارگر کشاورزی م

ثالثاً، مقایسهٔ مستقیم قیمت

ها،«، و تأثیرغیره های»خرمن مربوط به اجارهٔ زمین آقای) کاریشف در کتاب خلاصهٔخود آخرین *داده

( این حقیقت را کامال تأیید می کند که با آنکه همه جا اجارهٔ جنسی برای دهقانان فوق العاده گرانتر ج١از

،( تنها استیصال است که آنها را وادار به اجارهٔ زمین برمبنای اجارهٔ۶-٣۴٢نیمه نقدی تمام می شود ص)

مرفه اجارهٔ پولی زمین را بر سایر استیجاریطرق یا کار خدمتی می کند و به همین دلیل است که دهقانان

.( به هر صورت وجود این حقایق نتوانست مانع آن شود که آقای ترجیح٢٠-٣١٧کاریشف می دهند ص)

دهقان مسکین ... با گسترش مساحت زیر کشت خود از] وضع»طریق را طوری نشان ندهد که گویی

استیجاری بهتر قادر به برآوردن نیاز غذایی [گرفتنخود یکی دو وجب زمین از غیر برمبنای [کار] نیمه

اقتصاد« های»طبیعی رؤیایی که با دیدی مغرضانه در .(خدمت اینهایند آن می«ص)٣٢١اندیشه شود

انسان را به دنبال خود می !کشند این [حقیقت] ثابت شده است که پرداخت اجاره به جنس از پرداخت نقدی

برمی دارد و موجب به وجود آمدن نوعی سیستم محصول بجای مزد آندر برای] [دهقان هزینهٔ بیشتری

علیرغم همهٔ کشاورزی–اینها شده، دهقان را به روز سیاه نشانده، تبدیل به کارگر کشاورزی می کند

صحبت می !کند اگر اجازه بدهید باید بگوییم که پرداخت اقتصاددان»غذا«اجاره ما هنوز از بهبود وضع

زمین از کمکی«طریق است ... به بخش تهیدست سکنهٔ روستایی در یمه»تهیهٔ از]استیجاری [طریق ن

.( در اینجا اقتصاددان ما تهیهٔ زمین را در بدترین شرایط در صورتی که اجاره٢٢٠دهقان کردن آن ص)

سرمایه‌داری حاکی از آنست که دومی کار»آزاد«قیمت در استخدام کار خدمتی و استخدام

کار«چنین اجرتی، و بیشتری»غیره .دارد در نشریهٔ مذکور فوق وزارت کشاورزی،

م و کمال یک دسیاتین زمین در محاسبهکاشت گردیده است که دستمزد متوسط کشت تما

داده‌های مربوط به روبلمنطقهٔ است زمستانه،۶ ) با استفاده از ابزار خود دهقان بالغ بر

.( معهذا، اگر ما هزینهٔ همان سال٩١-١٨٨٣مقدار کمربند٨بین سیاه خاک مرکزی برای

ساب آوریم و کار کاراسب را بر اساس کار اجرتی محاسبه کنیم، و تنها کار کارگر را به ح

کوپک۴ می رسیم اجرت) کار اسب حداقل بالغ روبل١٩بر را۶و نادیده بگیریم به مبلغ

.( گردآورنده این] [اطالعات به درستی کوپک۴۵این می شود، م م، روبل۵٠ص و

می داند .(همانجا) این حقیقت بر ما روشن است که مطلقا«دستمزد ً غیر محاسبه»واقعی را

ر تحت استخدام سرمایه‌داری صرف از دستمزد کار تحت هر شکل اجباری و هر کاگونه

مناسبات ماقبل سرمایه‌داری دیگری که نه تنها در کشاورزی بلکه در صنعت نه تنها روسیه

بلکه هر کشور دیگری بیشتر .است ذیال آمار دقیق تر و مفصل تر مربوط به این مطلب

، ص ،٣ص ،١ب ات«ج آماری مربوط به ناحیهٔ زمستوو»)گزارشساراتف آورده می شود

آقای٣۵٣.( کاریشف .»اجارات«ص نقل ١٩-١٨از

بهچه دهقان می .داند این سؤال پیش می آید که حاضر»کمک«: شود که به کارگر کشاورزی تبدیل شود

را تفاوتی»کمک«از است بین نارودنیکها و ارضیون روسی که همواره آماده بوده و هستند که این نوع

دریغ ننمایند؟ در ضمن، به این مثال جالب توجه .نمایید در ناحیهٔ بخش«خوتین تهیدست سکنهٔ »روستایی

کوپک و اری۶٠یک واقعبه در فرمانداری بسارابیا، عایدات متوسط روزانهٔ یک کشتکار نیمه استیج

چنین به نظر می رسد که عایدات کوپک»یک برآورد شده کارگر٣۵تا۵٠.است روزمزد در تابستان به

؛ تأکید از کشتکار)«ص٣۴۴آقای نیمه استیجاری در مجموع از مزد یک کارگر کشاورزی بیشتر است

نه اینکه کشتکار نیمه بسیاراستیجاری تعیین کننده .است زیرا در«مگر .(کاریشف»مجموع این لفظ

برعکس کارگر کشاورزی، از بابت مزرعهٔ خود متحمل مخارجی می شود؟ مگر نه اینکه مجبور به

داشتن اسب و خریدن زین و برگ برای آن است؟ چرا این مخارج به حساب نیامده است؟ در حالیکه مزد

غ٨٧-١٨٨٣و٩٢-١٨٨٨،( می گردد کوپک) متوسط۴٠تا٧٧بال روزانه در فرمانداری بسارابیا به

کوپک٨٧-١٨٨٣و٩٢- است مزد١٢۴الی١٨٠) متوسط یک کارگر دارای اسب و زین و برگ

بیشتر از آن کشتکار در«نیمه نمی»مجموع رسد که کارگر به«کشاورزی .(»نظر آیا ١٨٨٨اینطور

متوسط برای تمام (سال استیجاریدر درمی آورد؟ مزد روزانهٔ متوسط یک کارگر فاقد اسب میزان)

کوپک تخمین زده می شود همانجا،) بالغ۶٧ص فرمانداری٩١-١٨٨٢بر بسارابیا در سالهای بین

١٧٨.(

ناحیهٔ ساراتوف

مقولهٔ کار

قیمت متوسط به) (روبل پرداختی برای کشت یک دسیاتین

تحت قرارداد

زمستانی٨٠تا

% مزد ١٠٠پیش

ریز می شود

تحتکشت کار خدمتی برای اجارهٔ زمین قابل

کار اجرتی بنا به

اظهارات

بناکارفرماکارگر به اظهارات شفاهی بنامستأجران به شروط کتبی

کشت و خرمن

کامل، با بار

گاری کردن

خرمنکوبی

٩٫۶-٩٫۴٢٠٫۵١٧٫۵

کشت و خرمن

کامل، بدون

خرمنکوبی

کشت) (بهاره

۶٫۶-۶٫۴١۵٫٣١٣٫۵

کشت و خرمن

کامل، بدون

خرمنکوبی

ک)شت

(زمستانه

٧٫٠-٧٫۵١۵٫٢١۴٫٣

شخم٢٫٨٢٫٨-۴٫٣٣٫٧

خرمن کردن

درو) و حمل با

(گاری

٣٫۶٣٫٧٣٫٨١٠٫١٨٫۵

درو کردن

بدون) حمل با

(گاری

٣٫٢٢٫۶٣٫٣٨٫٠٨٫١

چیدن بدون)

حمل با (گاری

٢٫١٢٫٠١٫٨٣٫۵۴٫٠

حت استخدام اجباری توأم بهبا این ترتیب، تحت کار خدمتی درست) نظیر وضع موجود ت

(رباخواری قیمت کار معموال کمتر از نصف آن مبلغی است که تحت استخدام سرمایه‌داری

پرداخت* می .شود

از آنجا که کار خدمتی را فقط دهقان ساکن محل می تواند متقبل شود؛

در پیرو این مطلب چگونه می توانیم انتقادی را که، به عنوان مثال، والاحضرت واسیلچیکف *نارودنیک

ا احساسات فراوان توضیح می دهد که خود برلغت سرمایه‌داری وارد می کند ارتجاعی نخوانیم؟ وی ب

با] قضیهٔ مورد [بحث در تناقض می افتد، زیرا الزمهٔ استخدام شدن عدم استقالل است و »استخدام«عدم

.است البته این ارباب با دید نارودنیکی خود فراموش می کند که سرمایه‌داری استقالل»آزادی«عدم ناسخ

عدم استقالل اجباری می استقالل.کند آزادانه را جایگزین

کرد،زمین کاهش شدید دستمزد، ای«اهمیت از زمین دهقانی»حصهمقرر که بایستی برایش

ای در این ایگونه به عنوان دستمزد جنسی را به روشنی آشکار می .سازد زمین حصهحصه

عرضهٔ کار ارزان برای مالک باقی موارد،»تضمین«مانده تا به امروز هم به عنوان وسیلهٔ

نیمه«* .است»آزاد اما تفاوت بین کار آزاد و

تنها به تفاوت در [نوع] پرداخت خلاصه نمی

ن مطلب نیز دارای اهمیت فراوانی است که الزمهٔ کار نیمه آزاد همواره .شودوابستگی ای

عواملی به شخصی»غیر اجیر است به اجیر کننده و اینکه کار نیمه آزاد همواره مستلزم حفظ

.است انگلهارت حق مطلب را چنین ادا می کند که قرض دادن پول از«به فشار اقتصادی

[رت کار خدمتی با تضمین بیشتر اینگونه دیون قابل شرطتوجیه بازپرداخت آن] به صو

:است»لیکن مطالبهٔ قسط از دهقانان با صدور حکم ضبط اموال] [وی کار دشواریست،

مجبور، مقاماتنمایند [مربوطه] می توانند دهقان را به کاری که تعهد به انجام آن کرده است

تنها به .(دلیل م٢١۶» هم)«م، تمام حتیبشود اگر به قیمت عدم جمع آوری غلهٔ خود دهقان

سالهای«بطوری دراز بردگی کردن و سرف بودن دهقان است که وی تن به اینکار می دهد

که محصول خود را در زیر باران رها کرده، دنبال گاری کشی بندهای [غلهٔ] ارباب می رود

جاد نوعی .(وابستگی بقایای کار خدمتی به عنوان یک سیستم، بدون همانجا،)۴٢٩ای ص

خود بی آنکه متوسل به تحدید حقوق مدنی آنان شود ساکنین»محلهٔ«محال به محل سکونت و

.است به نظر منطقی است که نتیجهٔ بی برو برگرد خصوصیات مذکور سیستم کار خدمتی،

بارآوری ناچیز کار :باشد روشهای زراعت مبتنی بر کار خدمتی چیزی بجز یکنواخت ترین

شها نمی توانند از آب درآیند؛ از لحاظ کیفیت تنها کار سرف را می توان با نوعکار رو

اجباری دهقانان مقایسه .نمود

ترکیب سیستمهای کار خدمتی و سرمایه‌داری، سیستم زراعتی اربابی فعلی را از لحاظ

سازمان اقتصادی بسیار شبیه سیستمی می کند که پیش از توسعهٔ صنعت بزرگ ماشینی در

صنعت نساجی ما برقرار .بود تحت آن سیستم، قسمتی از عملیات توسط خود تاجر با استفاده

از ابزار متعلق به خویش و به کمک کارگران اجرتی آهار) زدن نخ، رنگ و پرداخت پارچه

و (غیره انجام می گرفت و قسمتی دیگر با استفاده از ابزار صنعتکارانی که برای وی کار

د متعلق به وی را بکار می بردند انجام می .شد در اینجا قسمتی از عملیات میبه کردند و موا

وسیلهٔ کارگران اجرتی با بکار بردن ابزار کارفرما انجام می گیرد و قسمتی دیگر به وسیلهٔ

کار و ابزار دهقانانی که روی زمین دیگران کار می .کنند در آنجا، سرمایهٔ تجاری با سرمایهٔ

د و صنعتکار کارگاههای دستی علاوه بر تحمل تضییقاتی که صنعتیسرمایه ترکیب می ش

برایش ایجاد می کرد، متحمل کار اجباری، عملیات پیمانکار جزء، سیستم تحویل جنس بجای

مزد و غیره نیز می .گردید در اینجا، سرمایهٔ تجاری و ربایی به نوبهٔ خود با سرمایهٔ صنعتی

اشکال تقلیل دستمزد و تشدید وابستگی شخصی ترکیبتولید می شود و این ترکیب با کلیهٔ

کننده همراه .است در آنجا، سیستم دوران گذار که قرنها دوام آورد، به علت آنکه بر پایهٔ فوت

اصطلاحی که آقای کاریشف بکار می برد، م .م جای تأسف است که آقای کاریشف به این نتیجه *نمی

می نیمه«،»مدد«!رساند رسد»آزاد که اجارهٔ نیمه استیجاری به بقای کار

و فنهای کار یدی بدوی استوار بود، در ظرف سه دهه توسط صنعت ماشینی بزرگ متالشی

به) کار اجباری واداشتن گردید؛شروسرعایا در اینجا کار خدمتی حدوداً از زمان پیدای

( برمی (گردد تا به حال ادامه یافته، روسکایا)٨۶تکنیکهای توسطپراودا مالکین به زمان

یکنواخت را دوام بخشیده، تنها در دورهٔ بعد از رفرم است که به سرعت جای خود را به

یک بی تحرکی سرمایهدر داری واگذار می .کند در هر دو مورد، سیستم قدیمی حاکی از

اشکال تولید و) در نتیجه، در کلیهٔ مناسبات (اجتماعی و دال بر استیالی شیوهٔ زندگی آسیایی

.است در هر دو مورد، اشکال نوین سرمایه‌داری اقتصاد، علیرغم کلیهٔ تضادهای ذاتی آنها،

متضمن محتوی مترقی عظیمی .است

زوال سیستم کار ۴-خدمتی

ح می شود که رابطهٔ سیستم کار خدمتی با اقتصاد روسیه بعد از اکنونرفرم این سؤال مطر

چیست؟

اول آنکه رشد اقتصاد کالائی با سیستم کار خدمتی در تناقض است؛ زیرا سیستم کار خدمتی

بر پایهٔ اقتصاد طبیعی، تکنیک غیرمتغییر و پیوند جدائی ناپذیر ارباب دهقان استوار .است به

ستم مزبور به شکل کاملش به هیچ وجه عملی نیست، و هر اینپیشرفت دلیل است که سی

توسعهٔ اقتصاد کالائی و کشاورزی تجاری شرایط تحقق عملی این سیستم را تخریب می .نماید

بعد از ذکر این مطلب، بایستی شرایط زیر را در نظر داشته .باشیم از آنچه گذشت به این

ی که در زراعت اربابی امروزی متداول نتیجهاست، می رسیم که کار خدمتی به صورت

( آن کار خدمتی ای که تنها توسط دهقان زارع بایستی١دارای به دو نوع تقسیم :شود

، شخم زدن دسیاتین«و حیوانات»ادواری بارکش و ابزار می تواند انجام شود نظیر) کشت

یی فاقد ابزار انجام (گیرد آن کار خدمتی ای که میتواند توسط پرولتاریای ،(غیره٢روستا و

نظیر) درو کردن، سرچین کردن، خرمنکوبی و .(غیره واضح است که برای هر دوی

زراعت دهقانی و اربابی دو نوع کار خدمتی مزبور دارای اهمیت متضادند، و اینکه نوع دوم

متضمن گذار مستقیم به سرمایه‌داری است، که امتزاجش با آن به دنبال طی یک سری

گذار کامال نامحسوس صورت می .گیرد در ادبیات ما معموال از کار خدمتی مراحلبه

صورتی کلی صحبت می شود بدون آنکه ذکری از این تقسیم]تمایز به دو [نوع به عمل .آید

معهذا، در پروسهٔ از بین رفتن کار خدمتی توسط سرمایه‌داری، تغییر مرکز ثقل از نوع اول

گزارشات ای»آماری یاز اهمیت به سزائی .است در اینجا بهنمونه نوع دوم کار خدمتی دارا

املاک ... کشت مزارع آورده»دراکثرو می مربوط«:شود به فرمانداری مسکو

محصولات، یعنی هر آنچه که برداشت محصول به انجام دقیق آن بستگی دارد، به دست

کاری که انجام سریع و کارگرانبه عادی انجام می شود، حال آنکه برداشت محصول، یعنی

در ازای پولی که به آنها قرض موقع–داده آن مهم تر از هر چیز است به دهقانان مجاور

.( ،١۴٠در ،٢ص محول«ج)۵ب می شده،–گردد یا استفاده از مراتع و زمینهای دیگر

با چنینسیستم مزارعی بیشتر آدمها برمبنای کار خدمتی اجیر می شوند، ولی بدون شک غلبه

تبدیل به کارگران روستایی می گردند، دهقانان«نظیر سرمایه»مجاور داریست، و در واقع

در آلمان که آنها نیز دارای زمین اند، و مدت معینی از سال کارگران«را پیمانی »روزمزد

از فصل .(دوم کاهش نیز١٣بسیار اجیر دیگری می شوند .ک.ر) به بالا، پاورقی نهم بخش

های فاقد اسب در نتیجهٔ دناکامیهای تعداد اسبهای متعلق به دهقانان و افزایش تعداد زیاخانواده

کشاورزی٩٠* دههٔ

تأثیر عظیمی بر تسریع این پروسهٔ نابودی کار خدمتی به دست سیستم

سرمایه** داری .داشت

هٔ بالاخره،دهقانان یکی از مهم ترین دالیل زوال سیستم کار خدمتی را بایستی در تجزی

( با گروه میانی دهقانان مشهود و جستجواولمفروض .نمود ارتباط بین کار خدمتی از) نوع

و این مطلب با استفاده از آمار زمستوو هم همانطور–قابل که در بالا مالحظه است–شد

[های مربوط به ناحیهٔ زادونسک و فرمانداری ورونژ، اثباتحاکی .است مثال، تلخیص داده]

ز وجود مزارعی می باشد که روی آن کار پیمانی توسط گروههای مختلف دهقانی اصورت

های مزبور به درصد آورده می می:شود .گیرد در زیر داده

گروه خانوارها

% دهقانانی که کار پیمانی اختیار

می کنند به کل دهقانان این گروه

% کل

تعداد خانوارها

هایی که کار خانوادهپیمانی

ختیار می اکنند

فاقد٩٫٩٢۴٫۵١٠٫۵ اسب

دارای١اسب٢٧٫۴۴٠٫۵۴٧٫۶

دارای٢تا٣اسب٢٩٫٠٣١٫٨٣٩٫۶

دارای۴اسب١۶٫۵٣٫٢٢٫٣

در٢٣٫٣١٠٠١٠٠ ناحیه

اسبهای %متعلق در فرمانداری،٩٫۶تعداد کاهشی اسبهای۴٨برابر موجود *سرشماری٩۴-١٨٩٣در

در تعداد صاحبان اسب نشان می .دهد در به٢٨٣٢١فرمانداریهای کلیهٔ صاحبان اسب و کاهشی برابر

تعداد نووگورود،٩٣-١٨٨٨اسبها تامپوف،–بین ورونژ، کورسک، ریازان، اورل، توال و نیژنی

این خاک،٩٣-١٨٩١کاهش فرمانداری–بین دیگر [منطقهٔ] کمربندی %٧سیاه کاهش .یافت ٢١٫٢در

خانوار فرمانداری٩١-١٨٨٨تعداد٧٩٢٢٢۶٠دهقانی روسیهٔ اروپائی %٣٨در .بود بالغ١٧در بر

در همین خانوار٩۴-١٨٩٣فرمانداریها صاحب اسب بودند؛ وجود۵٧٣۶۴٣۶بین داشت که از میان آنها

ار صاحب اسب .بودند خانوار۵۶۴٧٢٣٣خانودر زندگی می کردند که از میان تعداد٨٢٨٨٩٨٧آنها

نشان می دهد، در نتیجه،٨٩٠٠٠حالی در خالل این مدت تعداد خانوارهای صاحب اسب کاهشی برابر

تا٢٧٫۶ افزوده گردیده .است درصد خانوارهای فاقد اسب که۴۵۶٠٠٠از به تعداد خانوارهای فاقد اسب

.( در بالا نشان ،رزبورگ،١٨٩۶دادیم سن ،٣٧پت آمار«ج امپراتوری افزایش»)روس به٣١٫٩.یافت

میلیون٩١-١٨٨٨به٣٫٢ فرمانداری٢٫٨در اروپایی روسیه تعداد خانوارهای فاقد اسب که۴٨از در

% .رسید در چهار %٢٩٫٢فرمانداری یعنی،٢٧٫٣به افزایش–از میلیون١٩٠٠-١٨٩۶یافت در

اد٣٠۵٨٠٠در١٨٩۶به خانوارهای فاقد اسب جنوبیاز بسارابیا،) اکاترینوسالو، توریدا، ،(خرسون تعد

یادداشت(« بر چاپ %»دوم افزایش %٣۶٫۴).یافت ،٣۴٫٧به یعنی ٣۴١۶٠٠در١٩٠۴از

نیز رجوع شود که در آن برمبنای ،٧-۴۶سرشماری کار«ص اجرتی و به»غیره **کورولنکو،.ا.س

که چگونه کاهش تعداد اسبان متعلق مثالهاییبه ذکر شده است از تعداد١٨٨٢و١٨٨٨این اسبها در

دهقانان با افزایش تعداد اسبهای مالکان خصوصی همراه بوده .است

از جدول فوق چنین پیداست که کار پیمانی در دو گروه انتهایی کمتر متداول .است بیشترین

در گروه میانی دهقانان که–می مبادرت به کار پیمانی می درصد–نمایند خانوارهایی را

توان سراغ .نمود از آنجا که کار پیمانی در تلخیصات آماری زمستوو مکرراً تحت مقولهٔ

بطور اعم نیز قرار می گیرد، در نتیجه ما در اینجا با نمونه بارزی »اشتغالات«از

درست به همان ترتیبی که ما در گروههایهستیم–فصل میانی دهقانان »اشتغالات«روبرو

گروههای تحتانی و فوقانی رده] [بندی دهقانان آشنائی پیش»اشتغالات«پیدا با نمونهٔ بارز

مورد بررسی ما در آنجا مبین توسعهٔ سرمایه‌داری .نمودیم»اشتغالات«سازمانهای) انواع

مورد بحث تجارینوع»اشتغالات«ما و صنعتی و فروش نیروی (کار می باشد، حال آنکه

در اینجا، برعکس، مبین عقب ماندگی سرمایه‌داری و استیالی کار خدمتی می باشد اگر)

، اکثریت با آنگونه کارهایی است که ما تحت کار«عنوان فرض»پیمانی کنیم که در مجموع

کار.(ایم خدمتی نوع اول آورده

بیشتر رو به زوال بروند، سرمایه‌داری هربا چه اقتصاد طبیعی و دهقانان میانه حال

قدرت بیشتری کار خدمتی را مضمحل می .کند طبیعی است که سیستم کار خدمتی نمی تواند

متکی به دهقانان مرفه باشد، زیرا تنها استیصال صرف است که دهقان را وادار به اشتغال به

قیمت ویرانی مزرعهٔ کارهاییخود می کند که متضمن کمترین دستمزدند، کارهایی که به

دهقانان تمام می .شود از طرف دیگر پرولتاریای روستایی نیز به همان اندازه، منتها به دلیلی

ای دیگر،متعلق به حال سیستم کار خدمتی سودمند :نبود پرولتاریای روستایی با فقدان مزرعه

به زمین وابستگی میانه«ندارد، به»حال خود، یا تملک تکه زمینی ناچیز، به اندازهٔ دهقان

به کار در»آزاد«مبادرت نتیجه برایش خیلی آسان تر است که در جایی دیگر تحت شرایطی

نماید؛ آزاد به معنای درآمد بیشتر و عدم .اجبار اینست علت نارضایتی عمومی ارضیون ما

ی به ازدنبال بابت اینکه چرا دهقانان روستاها را به قصد شهرها ترک می کنند یا بطور کل

می روند؛ ارضیون هم به همین دلیل شکایت از آن دارند مشاغل«که خارج از »محل

.( توسعهٔ کار اجرتی صرفاً سرمایه اند٢۵٠داری، .ک.ر) ذیل، بی«شدهص دهقانان»قرار

های* سیستم کار خدمتی را از بن خشک می ریشه.کند

ای می .آوریم آمارگران زمستوو دلیل وجودی هر یک از دو درموضوع اینجا مثال بسیار *برجسته

سالو، به شرح زیر اجارهٔبا پولی و اجاره به جنس را در نقاط مختلف ناحیهٔ باخموت فرمانداری اکاترینو

یکدیگر مقایسه می :کنند

اجارهٔ پولی ... بیشتر از هر جای دیگر در بخشهای استخراج ذغال سنگ و سنگ نمک معمول است »و

کمتر از هر جای دیگر در استپ ها و نواحی کامال .کشاورزی دهقانان بطور کلی رغبتی به کار کردن

لخصوص نسبت به کار یکنواخت و کم درآمد در برایاملاک دیگری از خود نشان نمی دهند، علی ا

.خصوصی هر چند کار در معادن ذغال سنگ، سنگ آهن و ذوب فلزات عموما برای سالمتی کارگر زیان

آور است، ولی با پرداخت دستمزدی بیشتر و نوید تأدیهٔ دستمزد پولی ماهانه یا هفتگی کارگر را به سوی

وقتی کارگر روی املاک اربابی کار می کند پولی دریافت نمی خودکند، جلب می کند، حال آنکه معموال

زمینی است که به اجاره گرفته است یا در ازای کاه و زیرا»خرده«غله کار وی یا در ازای بازپرداخت

رقابل انکار موجود بین تجزیهٔ دهقانان توجهو به این نکته بسیار مهم است که رابطهٔ غی

ای که از لحاظ تئوری مثل روز اضمحالل–رابطهروشن کار خدمتی به دست سرمایه‌داری

از مدتها پیش توسط محققین کشاورزی که روشهای متعدد زراعی املاک را است–مورد

جموعه بررسیمقالاتش قرار داده بودند، شناخته شده .بود پروفسور استبوت در دیباچهٔ م

نوشته بود چنین متذکر می شود دربارهٔ١٨۵٧و١٨٨٢که کشاورزی روسیه که بین سالهای

در شرف جدا شدن از کشاورزانکارگران درصنعتی کشاورزی جماعت »دهقانی

. کشاورزان صنعتی که در شرف تبدیل شدن به کشتکاران مزارع کشاورزیوسیع می باشند

دام کارگران کشاورزی نموده، علی القاعده از اجیر کردن میکارگر باشند شروع به استخ

یا تصاحب پیمانیحق سر باز می زنند، مگر آنکه انجام آنرا برای توسعهٔ زمین زیر کشت

مراتع، که در اغلب موارد بدون استفاده از کار پیمانی میسر نیست، استفادهًمطلقا از

کشاورزی بدلیل فقدان اسب قادر ضروریبه تشخیص بدهند؛ از طرف دیگر، کارگران

بنابراین ضرورت آشکار یک گذار، آن هم گذاری سریع اشتغالبه به کار پیمانی نمی .باشند

به وجود می آید، زیرا دهقانانی که هنوز کار پیمانی بر زراعتمزدیحسب مبتنی بر کار

د انجامش را می دسیاتینکنند، می گیرند، به سبب فتور اسبهایشان و تعدد کارهایی که تعه

شروع به بیرون دادن محصولاتی می کنند که از نظر کیفیت نازل بوده و سر موعد مقرر

حاضر)«ص٢٠.( نمی شود

در مطالب آماری جاری زمستوو ذکری هم از این حقیقت می رود که خانه خرابی دهقانان

مثال در فرمانداری منجراورل به از بین رفتن کار خدمتی به دست سرمایه‌داری می گردد،

کاهش قیمت غلات بسیاری از مستأجران را به روز سیاه نشاند، بطوری که مالکان مجبور

همزمان با های»گسترش سرمایه‌داری گسترش شدند.دهند مساحت زیر کشت را با شیوه

مساحت زیر کشت توسط مالکان، ما در همه جا شاهد گرایش به سمت جایگزین کردن کار

است که از پیش قرض نموده، یا دستمزد مربوطه را برای رفع احتیاجات روزانه و غیره خود پیش خور

کرده .است

همهٔ این دالیل کارگر را به امتناع از کار کردن در املاک وا می دارد، علی الخصوص موقعی که

ارباب برایش وجود داشته باشد و این شانس اغلب شانس»املاک«در پول درآوردن در جایی سوای

که جاهایی»پشیزی«دهقان وجود دارد که دارای معادن بسیار بوده، به کارگران پول خوبی می .دهند با

در این معادن به دست می آورد می تواند بدون دادن تعهد کار روی املاک، مبادرت به اجارهٔ زمین نماید و

گزارش«، بررسی های آماری نقل»زمستوو به)«از این ترتیب اجارهٔ پولی سلطهٔ خود را اعمال می .کند

جارهٔاسکو زمین ،برمبنای بخشهای غیرصنعتی نواحی، .(ا از سوی دیگر در استپ ،٢۶۵ها ج٢ص

[ و کار خدمتی تسلط می پشچیناتوضیح]٨۵.یابد

لذا دهقان برای فرار از کار خدمتی حاضر است حتی سر به معادن !بگذارد دریافت دستمزد پولی

میحتی کند که سریع،»جلب«وی شکل غیرخصوصی استخدام و ساعات منظم کار به حدی کارگر را

معادن را به کشاورزی ترجیح می دهد، کشاورزی ای که نارودنیکهای ما هایدر حفرهزیرزمینی

توصیفش غزلسرائی می .کنند جان کالم در اینجاست که دهقان در اثر تجربهٔ ناگوارش به ماهیت واقعی

کار خدمتی که در نزد ارضیون و نارودنیکها [سیستمی] ایده آل می نماید، پی برده است و به خوبی می

مناسبات سرمایه‌داری صرف چقدر برای وی مطلوب تر داند.است که

نی بجای کار منظم کارگران کشاورزی و خاتمه دادن به استفاده از ابزار دهقانان پیمامی

باشیم ... گرایش به سمت بهبود کشت زمین با پیدایش ابزار امروزی ... تغییر سیستم زراعی،

ای، گسترش و بهبود دامپروری و افزایش عایدات ناشی پیدایشاز محصولات علوفه

. نقل ،١٢۶-١٢۴از مانداری٨٨-١٨٨٧«ص اورل بررسیدر کشاورزی آنها»)«فر

در فرمانداری پولتاوا، .(١٨٩٠در نوشتهٔ٢۴۴-٢۴٢در استرووه،.پ نظرات«ص »انتقادی

میزان زمین اجاره شده توسط دهقانان ... زمانی»در که غلات ارزان بود، مشاهده گردید که

ی نقاط ، علیرغم افت شدید سراسرقیمت فرمانداری نقصان می یابد ... حال آنکه در بسیار

غلات،»)«تأثیر مساحت کشت شده توسط مالکان با استخدام کارگران عادی افزایش یافت

.( در فرمانداری تامبوف، قیمت کاری که به وسیلهٔ ،٣٠۴اسب ها،«ج١ص و خرمنغیره

ها ،بین این انجام٩۴-١٨٩٢قیمت می گرفت به میزان معتنابهی بالا :رفت طی سه سال بین

نوویه %٩١-١٨٨٩)بود»سخن]اسلوو بالاتر از ارقام] [مشابه در سه ٢۵تا٣٠سال

.( این افزایش هزینهٔ نیروی کار اسب که نتیجهٔ ،٣ص١٨٧طبیعی [جدید«،١٨٩۵ش

کاهش تعداد اسبهای دهقانان بود، حاکی از چیزی بجز اضمحالل کار خدمتی به دست سیستم

سرمایه‌داری ناست.

البته قصد ما به هیچ وجه این نیست که با استفاده از این مأخذ پراکنده بخواهیم ثابت کنیم که

کار خدمتی به دست سرمایه‌داری در حال اضمحالل :است هیچگونه آمار جامعی در این

مورد در دست .نیست قصد ما در استفاده از این منابع تنها روشن کردن این نکته است که بین

وجودهای .دارد انانرابطهایداده و اضمحالل کار خدمتی به دست سرمایه تجزیهٔداری دهق

کلی و فراوانی که بدون شک حاکی از جریان این زوال می باشد به استفاده از ماشین آلات

ها، الزم کشاورزیمی و استخدام آزاد کارگران مربوط می .شود ولی قبل از بررسی این داده

صاددانان نارودنیک را در مورد زراعت فعلی مالکان آیدخصوصی نخست نظریات اقت

روسیه مورد بررسی قرار .دهیم

برخورد نارودنیکها به این ۵-مسئله

اینکه سیستم کارخدمتی بدون هیچ بحثی از بقایای اقتصاد بیگاری است را حتی نارودنیکها

هر چند به ،٩(–شکلی هم–ون»)طرحها«ب انکار نمی .کنند بعضی ها هم مثل آقای .ن

زراعت دهقانی کلی»و و نارسا و آقای .و.و به) ویژه علناً در مقالهٔ خود تحت عنوان

( به این حقیقت ،٩-٨اذعان اوته«،١٨٨٢ش چست ونیه ،»زاپیسکی خاکشناسی«در ما

.دارندو عجیب تر از آن اینست که نارودنیکها سخت می کوشند از اذعان به این حقیقت بارز

ساده استنکاف ورزند که سیستم زراعتی مالکی خصوصی کنونی ترکیبی است از سیستمهای

کار خدمتی و سرمایه‌داری، و نتیجتاً اینکه هر چه سیستم کار خدمتی بیشتر توسعه یابد،

سیستم سرمایه‌داری ضعیف تر می گردد، و .بالعکس آنها از تجزیه و تحلیل ارتباط هر یک

ا بارآوری کار، با پرداخت دستمزد کار کارگران، با خصوصیات ازاصلی این سیستمها ب

اقتصاد بعد از رفرم روسیه، و غیره خودداری می .کنند طرح مسئله بر این مبنا [یعنی]

است، برای آنان در حکم اذعان یبه که در حال مبنای»تغییر«حدوث به رسمیت شناختن

به دست سرمایه‌داری می .بود اضمحاللنارودنیکها تصاعدی بی چون و چرای کار خدمتی

.پرداختند این ایدهایده آل سازی سیستم کار برایخدمتی اجتناب از یک چنین حکمی حتی به

آل سازی مهیب عمده ترین خط مشخص نظریات مربوط به تکامل اقتصاد اربابی نارودنیکها

خلق ... در را:گویند»مبارزه تشکیل می .دهد آقای .و.و حتی کارشان بجائی می رسد که می

برای [تعیین] شکل تکنیکهای کشاورزی پیروز بیرون می آید، اگر چه این پیروزی موجب

.( البته اذعان به ،٢٨٨یک سرنوشت«ص سرمایه خانه»)«داری خرابی بیشتر وی شده باشد

ون در مبحث آبرومندانه–تسلیم تر از اذعان به شکست !است آقای چنین»پیروزی«.ن

ارتباط تولیدکننده ای»اصل«با به دهقانان تحت اقتصاد بیگاری و کار زمینخدمتی، حصه

ابزار تولید را به خوبی تشخیص داده، ولی این نکتهٔ ریز را فراموش کردند که اعطای زمین

ای بود در خدمت تأمین عرضهٔ نیروی کار مورد احتیاج ای.اربابان به دهقانان حصهوسیله

نشانکلیهٔاشکال کردیم، مارکس در توصیف سیستمهای ماقبل سرمایه چنانکهداری، خاطر

روابط اقتصادی نوعی روسیه را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد و به روشنی ضرورت

تولید کوچک و پیوند دهقان به زمین را در مورد هر دو [شکل] کار در] [ازای اجاره بها،

به پول تأکید می .کند ولی آیا هرگز دچار این توهم یعنیگردید اجاره بها به جنس و اجاره بها

پیوند ابدی تولیدکننده به ابزار ای»اصل«تولید به دهقان وابسته را کهبه اعطای زمین حصه

پیوند تولیدکننده به ابزار تولید را تعمیماینکه دهد؟ آیا او حتی برای یک لحظه هم که شده

قرون وسطایی بود و منتهی به رکود فنی و اجتماعی منشأمی و شرط الزم برای استثمار

را ایجاب می نمود، از نظر فشارهای«دور گردید»غیراقتصادی و ضرورتاً انواع و اقسام

داشت؟

ایده آل سازی بسیار مشابهی از کار خدمتی و اجباری توسط آقایان اورلف و کابلوکف در

ئی صورت می گیرد که آنها به عنوان مربوطنمونه به زمستووی مسکو، در »گزارشات«جا

، از۵ب مزرعهٔ خانمی به نام کوستین سکایا واقع در ناحیهٔ پودولسک نام می برند .ک.ر) ج

(. به عقیدهٔ آقای کابلوکف، وجود این ،٢مزرعه ،۶٢-۵٩قسمت و٢ص ،۶-١٧۵ج ١ص

ک چنین ممکنتضادی است اوضاع را طوری ترتیب داد که از بروز ثابت»ی می کند که

و یعنی»به تضاد منافع زراعت اربابی و زراعت جلوگیری)«(دهقانی (!!!کذا) به عمل آید

، تحقق)«ج۵ب شکوفائی (!!!کذا) وضع هر دو زراعت دهقانی و خصوصی یاری رساند

.( بنابراین از این گفته چنین برمی آید که کار خدمتی و اجباری ،۶-١٧۵متضمن ١ص

،( که ،۶١-۶٠البته فاقدج)٢ص مرتع و انانچراگاهند .اند این شکوفائیدهقانان وضع دهق

آنها اجاره دور«نخوانند–بهای مانع»اندیش آقایان نارودنیک نمی شود که آنها را دهقانان

تمام برای»کارهای خانم مالک می پردازند کارو مرتعکردن و چراگاه اجاره شده را با

،.«* سریع و به موقع انجام می املاکدهند خانم را بدون نقص

اینست نهایت ایده آل سیستم اقتصادیی که مستقیماً از اقتصاد بیگاری بجای مانده !است

.ک.ر٢٨١-٢٨٠. وولجین، م م، *ص

اند؛ روشهاییبرای] که در چنین استدلالهای نارودنیکی بکار گرفته می شود بسیار ساده

را به عنوان یکی ایاز به قبولدهقان صحت [آنها الزم می آید که ما اعطای زمین حصه

که تحت آن یا–این کار خدمتی فراموش کنیم، ما بایستی شرایطی شروطبیگاریرا اقتصاد

، اجاره بها به جنس یا بهبه مجبورکار به تحویل اجاره کشتکار»مستقل«بها به اصطلاح

پیوندابزار تولیدکننده «به از»ناب» مسئله حذف کنیم، و بایستی به پول–درک می شود

نایل آمده .باشیم لیکن رابطهٔ واقعی بین سرمایه‌داری و اشکال مختلف استثمار تولید«ماقبل

سرمایه* داری به صرف حذف سادهٔ این اشکال کوچکترین تغییری پیدا نمی .کند

حال بیائید به بررسی یکی دیگر از استدلالات حیرت انگیز آقای کابلوکف .بپردازیم دیدیم

ز کار خدمتی یک ایده آل می سازند؛ ولی جالب اینجاست که وقتی ایشان، در کهلباس ایشان ا

واقع در فرمانداری سرمایهمسکو داری یکواقعیمزارعصرف آمارگر، به توصیف انواع

می پردازند، توصیفشان علیرغم میل] [باطنی به صورتی تحریف شده، بازتاب همان حقایقی

سرمایه‌داری در کشاورزی روسیه می .کند لطفاً توجه استکنید، که داللت بر ماهیت مترقی

البته با عرض معذرت از آوردن نقل قولهای .طوالنی

در فرمانداری مسکو علاوه بر انواع قدیمی استخدام نیروی کار اجرتی در مزارع ، این

مورد هم به چشم می .خورد

ی]سنتها [گذشته کامال بریده، نوعیهمه مزرعهٔ نوظهور که اخیراً پدید آمده، از »تمام

چیز را به سادگی برگزار می کند و پاسخگوی انتظاریست که مردم از مشاغل مختلف به

عنوان تنها یک منبع عایدی .دارند کشاورزی در اینجا دیگر حالت ... سرگرمی ارباب، یا

نفس [کار مستلزم ای... که هر کس می تواند اختیار کند را .ندارد ... ابداً، در اینجا پیشه]

معلومات خاصی .است ... مبنای دخل و خرج مربوط) به سازمان (تولید با سایر اشکال تولید

،١٨۶- ،١ص ،۵ب گزارشات«ج آماری مربوط به فرمانداری «مسکو تفاوتی») ندارد

١٨۵.(

می تأثیر«:گویند خرمنها، و آقای»غیره چوبروف از جانب کلیهٔ مؤلفین *کتاب

شایع است که مرسوم شدن کار خدمتی بجای اجاره بهای پولی ... حرکتی است به .عقب ولی مگر »ما

ایم که این حرکت حرکتی تاست یا سود بخشی آن می کنیم؟ ما ... هیچ وقت ادعا صحبتنکرده از مطلوبی

،(٣٨.( اول١٨٩٧)٨٧ص و دوم جامعهٔ«مارس اقتصاد مترقی»آزاد .ک.ر) عین گزارش مباحثات در

این اظهار نظر حتی از لحاظ فرمالیتهٔ آن هم دروغ است، زیرا آقای کاریشف در) چند صفحه (قبل کار

به سکنهٔ روستایی قلمداد می .نمود این اظهار نظر از لحاظ محتوی هم تی»کمک«مطلقا را به خدمعنوان

مغایر محتوای واقعی تمام تئوریهای نارودنیکها در خصوص ایده آل سازی از کار خدمتی .است اعتبار

و (–بارانوفسکیاسترووه اهمیت تنزل قیمت غلات نصیب آقایان صحیح١٨٩٧.ت مسئله عظیمطرح)

می :گردد ضابطهٔ سنجش این قیمتها بایستی آن باشد که آیا چنین قیمتهایی در خدمت تشدید حرکت

اضمحاللی کار خدمتی به دست سرمایه‌داری هست یا .نه روشن است که این سؤال یکی از واقعیتات

.های برمبنای موجودداده است، و پاسخ ما به این سؤال قدری با پاسخ نویسندگان مزبور توفیر می کند

،( ما امکان و حتی این۴احتمال فصل و همچنین عرضه٧فصل شده در متن کتاب .ک.ر) به ویژه به ق

آنرا می دهیم که آهنگ اضمحالل کار خدمتی به دست سرمایه‌داری در دوران تنزل قیمت غلات اگر از

ر نباشد، کندتر نخواهد آهنگ.بود اضمحالل آن در دوران تاریخی قبل از گرانی قیمت غلات تندت

اخیرادید ً آقای»پ کابلوکف توجه نمی کند که این مشخصات مزرعهٔ نوع جدیدی که تنها

یعنی در دههٔ هفتاد، دقیقاً داللت بر ماهیت مترقی سرمایه‌داری در کشاورزی آمده«می است

سرگرمی« .کند»ارباب این سرمایه‌داری بود که برای نخستین بار کشاورزی را از حالت

درآورده به صنعت متداولی مبدل نمود، این سرمایه‌داری بود که برای نخستین بار مردم را

، خود را از«به ی]سنتها [گذشته چیزها«،»بریده را به سادگی برگزار وادارد»کنند نمو

ی مجهز .گردانند پیش از سرمایه‌داری انجام این امور معلومات«نه [سالح]»خاص

های مختلف، جماعتهای دهی ضرورتیو داشت و نه میسر بود، زیرا مزارع اشراف زاده

، وابسته به مزارع دیگر نبوده، هیچ دست های»خود–مکفی«بودهتوانائی خانوادهدهقانی

قادر نبود آنها را از آن بی تحرکی دیرینه شان نجات .دهد سرمایه‌داری همان نیرویی بود که

از) طریق عامل واسطهٔ (بازار در دخل و خرج اجتماعی بازده فرد فرد تولیدکنندگان را به

نیازهای مربوط به توسعهٔ اجتماعی حسابتوجه آورد، و آنها را مجبور به آن نمود که به

داشته .باشند اینهاست آنچه که نقش مترقی سرمایه‌داری کشاورزی تمام کشورهای اروپایی

را تشکیل می .دهد

اینک توجه شما را به طریقی که آقای کابلوکف به توصیف مزارع سرمایه‌داری صرف می

پردازند جلب می :کنیم

وی کار به عنوان عامل ضروری دست بردن در طبیعت فقطبه در اینجاست که »نیر

حساب می آید؛ بدون در نظر گرفتن این عامل تمام تشکیالت املاک اربابی بی نتیجه خواهد

.بود به این ترتیب، این عامل در عین وقوف کامل به اهمیت آن، به عنوان یک منبع درآمد

لمداد نمی گردید، یا هم اکنون در مستقلآن قلمداد نمی .گردد همچنانکه تحت سرواژ هم ق

مواردی که آنچه مبنای سودآوری املاک قرار می گیرد، محصول کاری نیست که تحصیل آن

هدف بی واسطهٔ کاربردش باشد، و نه اینست که سعی در بکار بردن این نیروی کار در جهت

، بلکه سعی در تولیدتقلیل محصولات با ارزش تر و در نتیجه بهره مند شدن از نتایج آن باشد

سهمی از محصولست که به کارگر تعلق می گیرد و نیز غرض اینست که هزینهٔ کار برای

.( در] [جایی اشاره می شود ارباب)«ص١٨۶به به ناچیزترین مقدار ممکن تقلیل داده شود

تحت این شرایط ، برای زراعت»آنکه مبتنی بر کار در ازای استفاده از زمینهای .ممنوعه

ای سودآور باشد، صاحب آن هیچگاه داشتن معلومات یا کیفیت خاصی را شرط مزرعهقرار

نمی .دهد آنچه از این نیروی کار به دست می آید معرف درآمد خالص صاحب [زمین] می

ای از حساب سرمایهٔ باشد،در یا به هر صورت چنین درآمدی تقریباً بدون هیچگونه هزینه

این تفاصیل چنین زراعتی البته که نمی تواند به خوبی اداره شود گردشو به دست می .آید با

همانطور که ما نمی توانیم اجارهٔ مراتع و سایر زمینهای حواشی را زراعت به معنای اخص

آن بخوانیم، اطالق این لفظ به یک چنین زراعتی نیز صحیح نمی باشد؛ در اینجا از هیچگونه

.( و مؤلف با آوردن مثالهایی از اجارهٔ تشکیالت)«ص١٨۶زمینهای اقتصادی خبری نیست

تأکید عمده در اقتصاد زراعی، ممنوعه»[یعنی] در ازای کار خدمتی به این نتیجه می :رسد

نحوهٔ به دست آوردن درآمد از خاک، متکی بر اعمال نفوذ بر کارگر است تا بر ماده و

نیروهای)«ص١٨٩.( زاییدهٔ آن

ر خوبی است از اینکه وقتی حقایق واقعی را با دیدی مبتنی بر اینیک استدلال مثال بسیا

ای از آنها خواهیم .نمود تئوریآقای ناصحیح بررسی نمائیم چه برداشت غیرواقع بینانه

کابلوکف تولید را از سیستم اجتماعی تولید تمیز نمی .دهد تحت کلیهٔ سیستمهای اجتماعی،

بر ماده و نیروهای زاییدهٔ .آن تحت کلیهٔ اعمال«سیستمهای تولید»نفوذ تشکیل می شود از

مالک قرار اجتماعی»درآمد«.بگیرد این تنها محصول اضافی است که می تواند منبع

عالرغم برداشت آقای کابلوکف، اقتصاد سیستم کار خدمتی از هر دو جنبه با سیستم سرمایه

اینکه در کار خدمتی ًضرورتا داری شباهت تام .دارد تفاوت واقعی بین آنها عبارتست از

پایین ترین میزان بارآوری کار فرض قرار می گیرد؛ لذا، هیچ امکان افزایش درآمد از

طریق افزایش محصول اضافی موجود نیست؛ این تنها با توسل به یک وسیله میسر است، و

د آنسرمایه هم استفاده از کلیهٔ انواع اشکال استخدام اجباری است. برعکس، تحت اقتصا

داری صرف، اشکال اجباری استخدام بایستی بالاجبار به کنار بروند، زیرا یک پرولتار که

می–بالا اسارتباشد؛ وابستگیبالمصرف ای به زمین ندارد، به عنوان موضوع تحت

بردن بارآوری کار به عنوان تنها وسیلهٔ افزایش درآمد و مقابله با رقابت شدید نه تنها میسر

الزم هم می .گردد به این ترتیب توصیف مزارعی که] در آنها [مناسبات سرمایه بلکهداری

صرف برقرار است توسط همان آقای کابلوکف که با جدیت به ایده آل سازی از کار خدمتی

در شرف به میوجود پردازند، به خوبی مؤید این حقیقت است که سرمایه‌داری روسیه

و الغای بندگی الزاماکشاورزیمعقولاست، ً شرایطکهخواهان اجتماعی می آوردنباشد

گشته، موجب دوام رکود تکنیک حالمانعکشاورزیمعقولو آنکه کار خدمتی برعکس،

وضع اسارت بار تولیدکننده می .گردد هیچ چیز بچه گانه تر از وجد خاص نارودنیکها نیست

ندانی .ندارد چنانچه این ادعا برهم سر اینکه سرمایه‌داری در کشاورزی ما رگ و ریشهٔ چ

درست باشد که دیگر اوضاع خرابتر می شود، زیرا این ضعف فقط نشانهٔ استحکام اشکال

استثمار ماقبل سرمایه‌داری است که به نحو غیرقابل قیاسی برای تولیدکننده توان فرساتر می

.باشد

داستان مزرعهٔ ۶-انگلهارت

مقامی خاص .دارد انتقاد بر ارزیابی وی از کار خدمتی انگلهارتو در میان نارودنیکها

سرمایه‌داری در حکم تکرار همهٔ آن حرفهاییست که در قسمت قبل گفته .شد به نظر ما

صالح بیشتر در این است که از داستان خود انگلهارت برعلیه نظریهٔ نارودنیکی انگلهارت

یز خواهد بود، زیرا سیر تکاملی استفادهاین .نماییم چنین انتقادی دارای ارزشی مثبت ن

همانطور که سر تا پای خود مزرعه نیز مزرعه–چندان نمونه ولی در مقیاس بسیار کوچک

خصوصی بعد از رفرم روسیه خصوصیات–می عمدهٔ تکامل زراعت بزرگ–مالکی نبود

.باشد

ر پایهٔ کار زمانیخدمتی که انگلهارت در مزرعهٔ مزبور مستقر گردید، این مزرعه هنوز ب

است»)نامههایی اداره می زراعت«گردید درست و و»حسابی کار اجباری سنتی که مانع

.( کار خدمتی باعث بدی وضع حشم داری، کشت نارسای زمین و ،۵۵٩دوام از«ص روستا

چنین دریافتم که ادامهٔ زراعت .(به یکنواخت١١٨» سیستمهای منسوخ کشتکاری ص)بود

.( رقابت محصول غله در مناطق استپ قیمتها را رممکن)«ص١١٨پایین رسماست قدیم غی

آورده،٨٣(* زراعت را بی فایده می ص)نمود

. مالحظه می شود که از همان آغاز، سیستم

سرمایه‌داری در مزارع همراه با سیستم کار خدمتی، نقش مشخصی ایفاء می نموده :است

د کارگران اجرتی، هر چند به تعداد خیلی زمانیمعدودی که مزرعه به رسم قدیم اداره می ش

بکار گرفته می شدند گاوبان) و (غیره و انگلهارت چنین اظهار می دارد که دستمزد کارگران

به مقدار حیرت ای»انگیزی مزرعهٔ(بودند وی که) در زمرهٔ دهقانان صاحب زمین حصه

دامپروری به طرز بدی [اداره] ،(می دلیل پایین بودن آن با توجه به پایین«ص)بود١١اینکه

بارآوری نازل کار افزایش دستمزد پرداخت.«را دستمزد بیشتر محال شد،»بود این بود که

غیرممکن می .ساخت به این ترتیب، سرآغاز مزرعهٔ انگلهارت دارای همان خصوصیاتی

: بودکار که تمام مزارع روسیه دارا می باشند؛ خصوصیاتی که برای ما بیگانه نیست

، بی«زراعت اندازه خدمتی،»ناچیز اسارت، کمترین میزان بارآوری کار، اجرت کار

تکراری .روزمره

انگلهارت– چه تغییراتی در این اوضاع به وجود آورد؟ او شروع به کشت کتان نمود

کشت تجاری و صنعتی ای که مستلزم بکار گرفتن نیروی کار در مقیاس عظیمی .است

هیت تجاری و سرمایه‌داری این نوع کشت توسعه .یافت ولی او چطور می متعاقباتوانست ً ما

نیروی کار الزم را فراهم آورد؟ انگلهارت در ابتدا سعی نمود در کشت (تجاری) جدید

مزبور، سیستم کهنهٔ سابق یعنی کار خدمتی را برقرار .نماید این کار به جایی نرسید؛ نتایج

عمال ثابت نمود که خارج از زد،»دسیاتینی«قدرت کار[کشت] چندان چنگی به دل نمی

و شرایط اجباری کار مقاومت کار«می دهقانانی»گروهی است که با تمام قدرت در مقابل

سیستم مزبور می بایستی تغییر می .یافت در خالل این مدت توانستم بروی .ورزند»پاهای

ود دست و پا کردم و خودبزودی .بایستم اسب، یراق گاری، خیش و چنگک برای خ

میتوانستم با استفاده از کارگران عادی مزرعه را اداره .نمایم با استفاده از کارگرهای عادی

ای کارگر دیگر بر اساس مقاطعه کاری، یعنی استخدام کارگر برای انجام امکاری و عده

تم جدید زراعت .(و به این ترتیب، گذار به معین،)«ص٢١٨سیس آغاز به تولید کتان نمودم

این حقیقت که رقابت غلهٔ ارزان باعث تغییر تکنیک و در نتیجه جانشین شدن استخدام آزاد بجای *کار

خدمتی می شود شایان توجه خاصی .است رقابت محصول غله در مناطق استپ حتی در سالهای گرانی

غلات پایین است به این رقابت دامن زده ایمی که قیمتقیمت غلات نیز احساس می شد؛ به هر حال دوره

.شود

کشت تجاری، جانشین شدن سیستم سرمایه‌داری را بجای کار خدمتی ایجاب می .نمود

انگلهارتای برای افزایش بارآوری کار، متشبث به روش تولید سرمایه‌داری امتحان شده

چون١۶ مقاطعه کاری .گردید از نیروی کار زنان نیز بر حسب تعداد تودهٔ خرمن یا پود ]

برابر با [کیلوگرم استفاده می شد و انگلهارت با) غروری ساده (لوحانه دم سنگاز روسی

روبل به ازاء هر دسیاتین موفقیت٢۵به این سیستم می زند؛ هزینهٔ کشت افزایش یافت از)

روبل افزایش یافت؛ روبل١٠تا٢٠به بالغ ،(شد ولی در عین حال سود نیز به ٣۵تفاوت

به اجیری، بارآوری نیروی کار زنان افزایش یافت از) نیم پود دنبالدر تغییر کار اجباری

در کوپک»نواحی در روز یک٣٠الی۵٠که) شب به یک پود کامل (رسید و عایدی زنان

افزایش .یافت تاجر نساج محلی در ستایش انگلهارت اطراف(«می بی سابقه است

کتان)«ص٢١٩.( شما به تجارت تکان عظیمی داده :گوید»است

کار اجرتی که در ابتدا در کشت محصولات نباتی تجاری مورد استفاده قرار می گرفت، به

تدریج در عملیات کشاورزی دیگر شروع به خودنمایی .نمود یکی از نخستین عملیاتی که به

کمک سرمایه از زیر [نفوذ] سیستم کار خدمتی بیرون آمد خرمن کوبی .بود همه می دانند که

تمام آن مزارعی که به دست مالکان شخصی اداره می شود منطبق با اینکارروشهای در

قسمتی از زمین را برای کشت سرمایه»ادواری داری اجرا می .گردد انگلهارت می :نویسد

به اجارهٔ دهقانان درمی آورم، زیرا در غیر این صورت مشکل می توانستم از عهدهٔ برداشت

این ترتیب، کار خدمتی از طریق تضمین .(عرضهٔ محصول)«ص٢١١به چاودار برآیم

کارگران روزمزد برای زارعین در فصلی که حجم کار از همه بیشتر است به عنوان یک

گذار مستقیم به سرمایه‌داری عمل می .کند در ابتدا کشت ادواری شامل خرمن کوبی بود،

به کار اجرتی می ولی.نمود در اینجا هم کیفیت نازل کار انجام شده زارع را وادار به توسل

زمین برای کشت ادواری بدون انجام خرمن کوبی به اجاره داده می .شد قسمتی از خرمن

ای کارگر کوبیاجرتی توسط کارگران کشاورزی انجام می گرفت و قسمت دیگر را عده

برمبنایج نرخ مقاطعه کاری از طریق یک واسطهٔ پیمانکار انجام می .دادند در اینجا هم نتای

( افزایش بارآوری جانشینی١:کار سیستم سرمایه‌داری بجای کار خدمتی عبارت بودند :از

نفر٨ [کارگر] احتیاج بود، در بافه١۶اینجا خرمن در روز در٩٠٠به گذشته برای کوبیدن

( کاهش زمان الزم (٣برای افزایش بازده بافه٢محصول؛ را خورد می کارگر١١٠٠نمود؛

(٢١٢.( افزایش سود (۵ص)زارعین افزایش عایدات خرمن۴کارگران؛ کوبی؛

سیستم سرمایه‌داری علاوه بر اینها عملیات شیارکشی را هم دربر .گرفت استفاده از

خیشهای آهنی بجای خیشهای چوبی قدیمی باب شد و کار از دست دهقانان مقید [وابسته]

هارت پیروزمندانه به شرح بیروننوآوریهای آمده به کارگران کشاورزی محول .گردید انگل

خود و پشتکار کارگران می پردازد، و کامال به درستی نشان می دهد که اتهامات متعارفی که

و داغ«کار به»سرواژ کارگران دایر بر تنبلی و تقلب آنان وارد می کنند به سبب وجود

ارع چیزهایی طلب .استمی و اینکه سازمان جدید زراعت نیز از برای«ز اجباری»ارباب

:کند گرایشهای سوداگرانه، داشتن شناخت از افراد و قابلیت ادارهٔ آنان، داشتن اطالعات

های– فنی و تجاری مربوطکشاورزی به پیشهٔ مزبور و دامنهٔ گسترش آن، آشنایی با جنبه

ً ی نه از ی(آن فئودالی یا روستاهای مبتال به بلیه کار یعنی٨٨اجبار کیفیتهایی که )اوبلوموفها

برخوردار بودند و نه قادر به کسب آن می .شدند تغییرات متعدد تکنیکهای کشاورزی لزوما

برای با»مثال، یکدیگر مربوط بوده، منتهی به دگرگون شدن اقتصاد مربوطه می .گردند

اینکار بلافاصله تغییرات متعدد مرسوم–دیگری شدن کشت کتان و شبدر را در نظر بگیرید

یجاب می نماید و اگر چنانچه این تغییرات صورت نگیرد، چرخ تجارت مزبور به راراحتی ا

نمی چرخد، ابزار شخم زنی بایستی تغییر کنند به این عبارت که خیش چوبی به خیش آهنی

تبدیل شده، شن کش آهنی جای شن کش چوبی را بگیرد و این گونه ابزار به نوبهٔ خود وجود

دیگر و تا آنجا که مربوط به اجیر کردن کارگران می گردد اسبییک دیگر، نوعی کارگر

سیستم«ص)١۵۵-١۵۴.( زراعتی دیگر و غیره را ایجاب می .نماید

به این ترتیب ثابت می شود که تغییر تکنیک کشاورزی لزوماً منتهی به اضمحالل کار

این خدمتیاضمحالل به دست سرمایه‌داری می .گردد در این رابطه تدریجی بودن حدوث

شایان توجه خاصی :است سیستم زراعتی به صورت فعلی آن، ترکیبی است از کار خدمتی و

سرمایه‌داری، منتهی گرایش عمده به تدریج از اولی به دومی .است ذیال به شرح چگونگی

ادارهٔ مزرعهٔ تجدید سازمان یافتهٔ انگلهارت می :پردازیم

د انجام دهم، زیرا من کل سیستم زراعت را اینتغییر روزها کارهای زیادیست که »بای

.ام بخش معتنابهی از کار توسط کارگران عادی و کارگران روزمزد انجام می .گیرد دادهاین

ها را برای کشت گندم خلوت می کنم و درختان غان کاررا دارای تنوع فراوانی .است بیشه

ام و نارشبدر، دنی یپر اجاره برایکرده کشت کتان از ریشه .درمیآورم علفزارهایی در ک

.ام احتیاج به تعداد زیادی آدم .دارم مقداربرای زیادی چاودار و بیش از همه کتان کاشته

تأمین آدمهای مورد نیاز بایستی به موقع قرار و مدارهای الزم را گذاشت، زیرا وقتی فصل

یگری دستش بند پرکاری.است شروع می شود، هر کسی یا در خانهٔ خود یا روی مزرعهٔ د

جلب کردن نیروی کار از طریق پیش پرداخت پولی یا تسلیم غله برای انجام کار مورد نظر

صورت)«ص١٧٧-١١۶.( می .گیرد

به«اداره طرزی به»شایسته این دلیل است که کار خدمتی و اجباری حتی در مزارعی که

زمان کار خدمتی و اجباری در میمقایسه شوند به قدرت خود باقی ماند؛ معهذا، اوال در این

با استخدام آزاد موقعیتی تبعی پیدا نموده اند، ثانیاً کار خدمتی خود دستخوش تغییر گردید؛

یعنی آن نیروی کاری که از میان زارعین بطور–دهقان عمده این نوع دوم کار خدمتی

بود که نبوده،داشت–باقی بلکه به کارگران عادی و کارگران روزمزد کشاورزی تعلق

.ماند

مالحظه می شود که وجود خود مزرعهٔ انگلهارت به مراتب بهتر از هر استدلالی

تئوریهای نارودنیکی انگلهارت را رد می .کند او دست به کار زراعت معقول زد، لیکن تحت

آنزرعهٔ شرایط اجتماعی و اقتصادی معین، نمیتوانست به انجام آن توفیق یابد، مگر آنکه م

خود را برمبنای استخدام کارگران کشاورزی سازمان می .داد بالا بردن سطح فنی کشاورزی

و– جانشین کردن سرمایه‌داری بجای کار خدمتی در این مزرعه، نظیر تمام مزارع مالکی

شخصی نوعی در روسیه پا به پای هم پیش می .رفت پروسهٔ مزبور را به نحو بارزی در

آلات در کشاورزی روسیه می توان مشاهده استفاده.کرد از ماشین

استفاده از ماشین آلات در ٧-کشاورزی

دورهٔ بعد از رفرم از نظر توسعهٔ ماشین آلات کشاورزی و استفاده از آنها در کشاورزی به

چهار* دوره تقسیم می .شود

دورهٔ اول شامل سالهای بلافاصله قبل از رفرم دهقانی و سالهای

بعد از آن می .شود اربابان در ابتدا به خرید ماشین آلات خارجی شتافتند تا بلافاصلهبلکه

سرفها امورات خود را بگذرانند و از بی«مشکالت بتوانند»مزد بدون استفاده از نیروی کار

مربوط به اجیر نمودن کارگران آزاد برکنار .بمانند البته این تالش با شکست مواجه شد؛ تب

شروع ت۶۴-١٨۶٣به خوابید و تقاضا برای ماشین آلات خارجی در مزبورسالهای به سرع

ادامه .یافت تنزل١٨٨۵این .نمود واپسین سالهای دههٔ هفتاد شاهد شروع دورهٔ دوم بود که تا

دوره با افزایش بسیار پیگیر و بسیار سریع واردات ماشین آلات از خارج مشخص می گردد؛

ری برخوردار بود، لیکن بسیار کندتر از .واردات طی تولیدسالهای داخلی هم از رشد پیگی

واردات ماشین آلات کشاورزی بعضاً به دلیل ممنوعیت واردات بدون ٨۴-١٨٨١عوارض

، سنگ١٨٨١از آهن و چدن برای مصرف کارخانجات تولیدکنندهٔ ماشین آلات کشاورزی در

طول اوایل٩٠.کشید افزایش١٨٨۵تادههٔ سریع خاصی برخوردار .بود دورهٔ سوم از

ماشین آلات کشاورزی که تا این زمان بدون عوارض گمرکی وارد می گردید، اکنون مشمول

کوپک طال به ازای هر .(پود عوارض گزاف مزبور باعث افت عوارضی۵٠شدید می شد )

وارداتبا ماشین آلات گردید، در حالی که تولید داخلی به علت همزمانی با بحران کشاورزی

آشکارا شاهد آغاز دورهٔ چهارم بود که با تأنی٩٠بالا توسعه می .یافت و بالاخره اوایل دههٔ

رفتن مجدد واردات ماشین آلات کشاورزی، و افزایش سریع تولید داخلی آنها مشخص می

.گردد

حال با ذکر آمار، نکات فوق را مشخصاً روشن می .نماییم حد متوسط واردات سالیانهٔ

های مختلف به قرار زیر آلات:اند کشاورزی در ماشیندوره

چاپ) برای ،١٨٨٣نمایشگاه سن ،١پترزبورگ، آماری«ج صنایع بررسی–روسیه *.ک.ر»تاریخی

،١٨٨۶، سن همانجا،٢پترزبورگ، تولید.«–ج ماشین آلات ،(»کشاورزی مقالهٔ ١٨٨٢:چرنیایف.و

، چاپ برای نمایشگاه کشاورزی)«سنپترزبورگ،١٨٩٣،(شیکاگو و جنگلبانی در گروه٩.–»روسیه

سن١٨٩۶، نیروهای)«پترزبورگ، مولده ابزار.«–»روسیه و ماشینهای مقالهٔ»کشاورزی :چرنیایف.و

وست ابزار)«ق١.(-»نیک و ماشینهای .(»کشاورزی مقالهٔ آقای چاپ١٨٩۶:لنین برای نمایشگاه

.و راسپوپین، مقالهٔ .مزبور تنها مقالهٔ فینانسوف«،١٨٩۶ش۵١و١٨٩٧،ش٢١.–مزبور پیک] [مالی

اقتصادی طرح می کند؛ کلیهٔ مقالاتی که قبل از این مقاله نوشته است–شده که مسئله را برمبنای سیاسی

به قلم کارشناسان کشاورزی بوده .است

هزار هزارروبل دورهپود

٧٢-١٨۶٩٢۵٩٫۴٧٨٧٫٩

٧۶-١٨٧٣۵۶۶٫٣٢٢٨٣٫٩

٨٠-١٨٧٧۶٢٩٫۵٣۵٩٣٫٧

٨۴-١٨٨١٩۶١٫٨۶٣١٨

٨٨-١٨٨۵٣٩٩٫۵٢٠٣٢

٩٢-١٨٨٩۵٠٩٫٢٢۵٩۶

٩۶-١٨٩٣٨۶۴٫٨۴٨۶٨

داده‌های تکامل و ابزار کشاورزی در روسیه یک چنین متأسفانه  در مورد تولید ماشین آال

و دقیقی در دست .نیست وضعیت نابسامان آمار کارخانه و کارگاههای صنعتی ما، مشتبه

شدن تولید ماشین آلات بطور کلی با تولید ماشین آلات کشاورزی بطور اخص و نبودن

از تولید ضوابط»کارخانهای«ماشین مشخص برای تشخیص تولید ماشین آلات کشاورزی

همه و همه مانع از آن می شوند که بتوانیم شمای گویایی آلات»دستی«–از کشاورزی

های توسعهٔموجود ماشین آلات کشاورزی در روسیه به دست .بدهیم ما با ترکیب کلیهٔ داده

مستخرجه از منابع فوق الذکر، شمای توسعهٔ ماشین آلات کشاورزی در روسیه را به صورت

یر تصویر می ز:کنیم

تولید، واردات و استفاده از ماشین آلات و ابزار کشاورزی

سال

در

پادشاهی

لهستان

در٣

فرمانداری

بالتیک

در۴فرمانداری

استپ :جنوبی

دون، اکاته رینوسالو،

توریدا، خرسون

در بقیه

فرمانداریهای

روسیه

اروپایی

جمع۵٠

فرمانداری روسیه

اروپایی با

پادشاهیلهستان

واردات

ماشین آلات

کشاورزی

استفاده از

ماشین آلات

کشاورزی

هزار روبل

١٨٧۶۶۴۶۴١۵٢١٨٩٨٨٢٣٢٩١۶٢٨٣٩۵٧

١٨٧٩١٠٨٨۴٣٣۵۵٧١٧۵٢٣٨٣٠۴٠٠٠٧٨٣٠

١٨٩٠۴٩٨٢١٧٢٣۶٠١٩٧١۵٠۴۶٢۵١٩٧۵۶۵

١٨٩۴٣٨١٣١۴۶١٨٣٢۵۶٧٩۴۴۵۵١٩۴١۴۶٣٩

ایست که طی آن ابزار کشاورزی بدوی به درجهٔنفع شدت هایپروسه حاکی ایناز داده

ابزار کشاورزی پیشرفته کنار گذاشته می شود و) به تبع آن اشکال بدوی زراعت جای خود

سال میزان استفاده از ماشین را١٨آلات به سرمایه‌داری واگذار می .(کنند ظرف

که بیش دلیل–از گسترش تولید برابرداخلی افزایش یافت، آن هم عمدتاً کشاورزی٣٫۵به

چهار برابر شده .بود این نکته هم قابل توجه است که مرکز اصلی چنین تولیداتی از

فرمانداریهای ویستوال و بالتیک به فرمانداریهای استپ جنوب روسیه منتقل .شد حال آنکه در

شیهٔ غربی مرکزقرار اصلی سرمایه‌داری کشاورزی روسیه در فرمانداریهای دههٔ٧٠حا

هنوز هم مناطق بسیار وسیع سرمایه‌داری کشاورزی داشت،١٨٩٠در در دههٔ

فرمانداریهای* روس خالص نشین در شرف به وجود آمدن .بودند

هایی که فوقاً آورده شد این نکته الزم به تذکر است که اگر چه آنها دربر رابطه با داده

می دانیم تنها اطالعات (موجود مربوط به اساسمطلب اطالعات رسمی و) تا آنجا که ما

های مشابه سالهای مورددیگر بحث تدوین گردیده، لیکن به هیچ وجه کامل نبوده، با داده

گزارشاتیًمشخصاجهت آماری در دست است خوانایی٧٩-١٨٧۶که .ندارد برای سالهای

ین آمار مربوطه بوده، .اندنه این گزارشات حاوی جامع جمعتر آوری ارائه١٨٨٢شده در

ابزار کشاورزی را هم ابزار»دستی«دربر کشاورزی بلکه تنها»کارخانهای«تولید تولید

دارد؛٧٩-١٨٧۶بطور تعداد مؤسسات واقع در روسیهٔ اروپایی و پادشاهی لهستان بین

داده‌های آماری مربوط حالبه آنکه مطابق با برآورد  می متوسط٣۴٠گردید، بالغ بر

هایی که در روسیهٔ اروپایی مبادرت به تولید تعدادماشین ها١٨٧٩کارخانه »کارخانه«در

عدد) مزبور از نبودهروی آلات۶۶است و ابزار کشاورزی می نمودند متجاوز از

نوشتهٔ اورلوف برای١٨٧٩محاسبه راهنمای«سال کارخانجات و کارگاههای »صنعتی

و٣۴٠مؤسسه، رقم بدین صورت قابل توضیح است که گردیدهاز .(است تفاوت فاحش این د

( به عنوان آنکه از نیروی بخار استفاده می کنند و بیش از نیمی از کمتر١٠٠آن از ثلث آن )

(٢٣۶عدد به عنوان آنکه با نیروی کار یدی می چرخند به حساب آورده شده )١٩۶بودند؛

ته گری بوده، احتیاجات خود را از مؤسسهاین مزبور فاقد هر گونه [کارگاه] از٣۴٠ریخ

، م .(م از طرف بررسیهای–تاریخی«دیگر، جهت»)آماری از بیرون تأمین می نمودند

هایهای مربوط به صنعت مجموعهکارخان های١٨٩٠و١٨٩۴از»داده مربوط دادهبه

نشریهٔ)** وزارت تجارت و (صنعت استخراج شده روسیه«.است

هاورت به اینص داده

ای ماشین آلات و ابزار کشاورزی را هم دربر نمی گیرد؛ مفصل»کارخانه«برای حتی تولید

کارگاه مزبور،١۴٩صنعتی در روسیهٔ اروپایی به»مجموعه«تعداد مثال١٨٩٠استناد در

در»راهنمای«اورلوف١۶٣کارگاه این رشته] [از صنعت کار می کردند، حال آنکه

، بنا به١٨٩۴به تولید ماشین آلات و ابزار کشاورزی مشغولند؛ صنعتیدر برمی شمارد که

عدد از گزارشات١۶۴این آماری ای که ما در ابتدا بدان اشاره کردیم، در روسیهٔ اروپایی

،۵۴۴( ،٢١ص وست«،١٨٩٧ش نیک نوع»)فینانسوف کارگاههای صنعتی وجود داشت

متجاوز١٧٣ لیستعتی«بین٩۵-١٨٩۴از کارخانجات و کارگاههای ولی»صن مطابق با

کارخانه به کار تولید ماشین آلات و ابزار کشاورزی اشتغال .داشتند از ماشین آلات و ابزار

ست، برایعینا به وجود آوردن امکان تشخیص اینکه چگونه اوضاع طی سالهای اخیر عوض شده *ا

منتشره)١٩٠۶( از طرف کمیتهٔ آماری مرکزی، سن سالنامهٔ«پترزبورگ، مندرج»روسیه دادههایدر

را نقل می .کنیم ارزش بازده ماشین آلات کشاورزی امپراتوری بالغ برای١٩٠٣-١٩٠٠بر سالهای

بالغ٢٠۶١۵٠٠٠ روبل١٩٠٣بر و بالغ١۵٢۴٠٠٠٠در روبل،١٩٠٢بر واردات ٢٠۶١۵٠٠٠در

یادداشت.(« چاپ روبل»)دوم تخمین زده می شود

های٩۴-١٨٨٨ارائه تطبیقی مربوط ،به مربوط١٨٩٧داده ،٢١به وست«ش نیک **در»فینانسوف

شده است، ولی ذکری از منابع آنها نرفته .است

ها* اثری اصال.نیست و ابداً در این صنعت«داده کار کشاورزی»دستی تولیدی خرده پایی

به های١٨٩٠و١٨٩۴مقدار مربوط بدینبه دلیل شکی برای ما باقی نمی ماند که داده

زیادی حقایق را کوچکتر از آنچه که هست نشان می دهند؛ این امر از نظر کارشناسان

مربوطه نیز مورد تأیید قرار گرفته است؛ کارشناسانی که گواه بر آنند که در اوایل دههٔ

میلیون روبل ،١٠می کل تولید ماشین آلات و ابزار کشاورزی در روسیه بالغ ١٨٩٠بر

میلیون کل٢٠روبل تولید به (١٨٩۵رقم و ،٣۵٩در کشاورزی«ص و گردید»)جنگلبانی

وست«،١٨٩۶ش۵١.( نیک می»)فینانسوف رسید

های مفصل تری دربارهٔ انواع و تعداد ماشین آلات و ابزار کشاورزی حالتولید بیایید داده

؛ و تعداد د٢۵٨٣۵ماشین تعدادشده ابزار شده١٨٧۶تولی در روسیه را در نظر .بگیریم در

؛١٨٧٩،۴٧٨٩٢ ؛١٨٧٨،٣۵٢٢۶در آلات١٨٧٧،٢٩۵٩٠در و ابزار کشاورزی در

بوده١٨٧٩حدود١۴۵٠٠ .است درجهٔ افزایش این ارقام تا به امروز به قرار زیر :است در

، وست«،١٨٩٧ش نیک خیش١٨٩۴تعداد٧۵۵٠٠»))فینانسوف آهنی ساخته شد و در

پیش مسئلهٔ اتخاذ تدابیری که باعث گسترش استفاده از خیشهای آهنی .(۵سالدر ٢١»

مزارع دهقانی بشود هنوز الینحل باقی مانده بود، حال آنکه امروز این مسئله حل شده .است

خیش آهنی خریدن دهقان امروز دیگر چندان تعجبی .ندارد اینکار عادی شده است و هر سال

آهنی.«** خریداری می دهقانانکنند متجاوز از هزاران خیش

وجود تعداد بی شماری ابزار

کشاورزی بدوی در دست دهقانان در روسیه هنوز جای زیادی برای تولید و فروش خیشهای

آهنی*** باقی می .گذارد

پیشرفت استفاده از خیش تا به آن حد بوده است که حتی مسئلهٔ

پرومیش مندرج»تورگووو–لنایا استفادهدر از نیروی برق را مطرح می .کند بنابر گزارش

،(»اظهار در دومین کنگرهٔ مهندسین ،۶برق، «١٩٠٢ش گازتا) اخبار] تجاری و [صنعتی

نیروی برق ای»در شد که توسط رژفسکی.ا.و عالقهٔدربارهٔ فراوانی نسبت به مقاله

عبارت۶۴؛برای کل١٨۶۴از تعداد کارگاههای مشتغل به تولید و تعمیر ابزار کشاورزی *برای

کشاورزی در۴٠٠بود»)و ؛١٨٩۵حدود و عبارت۴٠٠برای ؛١٨٧۴از عبارت١١٢برای ١٨٧١از

.»مجموعه« ،۵١برآورد وست«،١٨٩۶ش نیک ،»فینانسوف ،٣۵٨و جنگلبانی«ص در روسیه

تا از این ،١۵٧الی٢١٧نوع تنها مزبور،٩۴-١٨٨٨تعداد از طرف دیگر، چنین است که در

سال .(مزبور ذیال برای روشن شدن کارخانه٧نسبت وجود١٨٣برای داشت بطور) کارخانجاتمتوسط

مثالی می :آوریم تخمین زده صنعت«می کار ای»دستی ماشین آلات کشاورزی به تولید»کارخانه«تولید

هزارر روبل، وجود٢٨د داشت با بازده در۴»کارخانه«مرکب فرمانداری پرم شد١٨٩۴تنها که در

با مؤسسهٔ«بازده صنعتی کار برای٩۴»دستی این شاخه از صنعت حالی٩۵-١٨٩۴تعداد که سرشماری

ای صنایع«وجود کار هزار»دستی روبل نشان می دهد، و به علاوه در این میان مرکب۵٠مؤسسات

طرحی روبل»)از کارگر٨٠٠٠بود اجرتی در استخدام داشت و بازده تولیدی آن متجاوز داشت۶از که

وضع«،١٨٩۶.( صنعت کار دستی در فرمانداری پرم

از انتشارات وزارت اموال عمومی، گزارشات«ج و بررسی هایی از صنعت کار دستی در **»روسیه

. تولید خیش توسط دهقانان نیز در عین حال کاهش می یابد و ،٢٠٢به ،١٨٩٢ص سن ١پترزبورگ،

ر می ای.رود از میدان به ضربد تولید کارخانه

،٣۶٠. کشاورزی«ص و جنگلبانی در ***»روسیه

ناطقع با کشیدن طرحهای بسیار عالی طرز شیارکشی قرائت.«مزار کشاورزی«گردید

آلمان را به وسیلهٔ خیشهای برقی نشان می داد و بر اساس طرح و برآوردی که وی بنا به

درخواست یکی از مالکین در مورد ملکش واقع در یکی از فرمانداریهای جنوبی تهیه کرده

بود، ارقامی را که حاکی از تأثیر این روش شیارکشی برقی زمین بر زراعت املاک بود،

.د زمین را ساس۵۴٠شخم این طرح پیشنهاد می شد که در سال می ارائهتوان می .داد بر ا

زد۴٫۵تا۵ورشوک و قسمتی از این مساحت زمین را حتی دو بار در .سال عمق شیار به

خاک خالص [سانتیمتر–.بود بالغ می .گردید زمین این منطقه از نوع ]١٩٫٨تا٢٢٫١سیاه

ین آلات مربوط به کارهای دیگر مزرعه و اینماشین طرح علاوه بر خیشهای برقی، ماش

ساعت کار در سال اسب٢٠٠٠را بخار الزم خرمنکوبی٢۵برای و نیروگاهی به قدرت

پیش بینی می .نمود هزینهٔ تجهیز کامل املاک مزبور، من جمله شش ورست کابل هوایی به

که روبلنیروگاه برآورد می .گردید در میلیمتر۴١٠٠٠صورتی به ضخامت۵٠مبلغ

کوپک می شد، روبل۴٠در مزبور٧و برپا می شد هزینهٔ شخم یک دسیاتین بالغ بر

کوپک می شد، در روبل٧٠طرح صورت٨و عدم وجود نیروگاه مزبور این هزینه بالغ بر

روبل صرفه مزبور١٠١٣جویی از هزینهٔ نیروی کار حیوانات بارکش و غیره به نرخ محل

ه از ساختمان نیروگاه صرف نظر می شد و در نتیجه برق کمتری میبه شد، در صورتی ک

روبل صرفه جویی می مصرف٩۶۶.گردید می رسید،

در مورد بازدهی ماشینهای خرمنکوبی و بوجاری چنین تفاوت فاحشی نمایان نیست، زیرا

میزان* تولید آنها از مدتها پیش نسبتاً تثبیت شده .بود

مرکز حقیقتمخصوصی امر این بود که

این گونه ماشینها در شهر ساپوژوک، واقع در صنعت«فرمانداری برای»دستی تولید

ریازان تأسیس یافته بود و دهات اطراف و اعضاء محلی بورژوازی دهقانی از قِبل این

،٢١٠-٢٠٨.( گزارشات«،١ص و بررسی پول»ها هنگفتی درآوردند »صنعت«.ک.ر)

سترش١٨٧٩حدود٧٨٠دستگاه فوق العاده سریعی می .یابد تولیددر ماشینهای دروکنی گ

و از١٨٩٣به٧٠٠٠الی٨٠٠٠در اینگونه ماشینها تولید شد؛ تعداد فروش سالیانهٔ آنها در

بالغ .گردید مثال کارگاههای صنعتی متعلق به گریوز.ج در ٩۵-١٨٩۴به٢٧٠٠٠شهر

یعنی تولید ماشینهای ین«–درو نوع درتولید بردینانسک،»ا واقع در فرمانداری توریدا که

،۵١( وست«،١٨٩۶ش نیک بزرگترین»)«فینانسوف کارگاه صنعتی در –».اروپاست

ماشین درو تولید .کرد استفاده از ماشینهای درو در میان دهقانان تعداد۴۴۶۴فرمانداری

نیکی توریداغلات تا آن حد متداول گشته است که پیشهٔ بخصوصی به عنوان دروی مکا

متعلق** به دیگران را به وجود آورده .است

.بود بالغ٣۵٠٠البته ماشین٩۵-١٨٩۴بر خرمنکوبی تولید .شد این رقم *در١٨٧٩حدود۴۵٠٠در

شامل تولید صنعت کار دستی نمی رقم٣۵٠٠.شود

فاین دهقانالتس–که) با ماشینهای خود در املاک اوس پنسکی متعلق به مثال١٨٩٣،»٧٠٠ف **در

.د زمین (است جمع شده، تقاضای کار نمودند، لیکن نیمی از آنها دست خالی برگشتند صاحب٢٠٠٠٠٠و

، ،١٨٩۶ص اشتغالات«مسکو، کشاورزی نفر«شاخوفسکوی،)»متفرقه به استخدام تنها٣۵٠درآمدند

رمانداریهای ماوراء ولگا، .(هنوز البته ماشینهای درو در فرمانداریهای استپ دیگر، به ویژه در ١۶١ف

داده‌های مشابهی در مورد ابزار کشاورزی دیگری که استفاده از آنها کمتر معمول  گردیده

در دست .است مثال، بذرافشانها که در دهها کارگاه تولید صنعتی ساخته می شوند، و نوع

ها در دو کارگاه تولید صنعتی ساخته می های١٨٩٣تنشد ردیفی که تکاملدر یافته تر مته

نیروهای«،١، (»)مولده و حالا هفت کارگاه تولید کشاورزی«،٣۶٠صنعتی و »)جنگلبانی

های ردیفی مزبور در جنوب روسیه خریداران بسیاری (.دارد به ساختن آن .مشغولند ۵١مته

لید بعضی انواع هایمحصولات کشاورزی و عملیات مربوط به ماشینتو آلات در تمام شاخه

مورد استفاده قرار می :گیرد در نوشتجات مربوط به این امور صحبت از استفادهٔ وسیع از

ماشینهای بوجاری، بذر جداکن، بذر پاک کن ،(تریور) بذر خشک کن، کمپرس یونجه، تخم

، منتشره ضمایم١٨٩٨«از گزارش کتان»کشاورزی پوست کن، و غیره شده .است در

سه«،١٨٩٩، ورنی کوری یر پیک] دارهٔ»)[شمال زمستووی فرمانداری طرفپسکوف ا

،( افزایش روزافزون استفاده از ماشین آلات شایان توجه است، به ویژه ماشینهای ش٣٢تخم

کتان پوست کن، در ارتباط با گذار از تولید کتان برای مصارف خانگی به تولید آن برای

نی افزایش یافته .است در نوشتجات مزبور به مقاصداثرات .تجاری تعداد خیشهای آه

مهاجرت دهقانان بر بالا رفتن تعداد ماشینهای کشاورزی و افزایش دستمزدها، اشاراتی می

،( استفاده از ماشین آلات کشاورزی .شود٣٣در در فرمانداری استاوروپول همانجا،) ش

رو به افزایش گذاشته .است در رابطهآنجا با هجوم روزافزون [دهقانان] به این فرمانداری،

؛ بطور٢٩٢٧۵در ماشین٩٣-١٨٩١متوسط وجود :داشت در١٨٨٢تعداد٩٠٨در سال

ابزار و ماشین ؛١٨٩۵تعداد۶۴٠٠٠آلات و بطور۵۴٨٧۴در ٩۶-١٨٩۴متوسط

کشاورزی وجود .داشت

چندان متداول نشده .است این فرمانداریها نیز در سالهای اخیر سخت می کوشند از نووروسیا سبقت

وی یازما ماشین آلات کشاورزی، .بگیرند–موتورهای به همین جهت هم می بینیم که خط آهن سیزران

پود پود١٨٩١،٨٨٠٠٠در پود١٨٩٠،۶٢٠٠٠در بارکش٧۵٠٠٠در و لوازم یدکی ای به وزن

نقل و انتقال داده است؛ به عبارت پود١٨٩۴دیگر، پود١٨٩٣و٢١٢٠٠٠در ١٨٩٢،١٢٠٠٠٠در

طی پنج سال حجم محموالت سه برابر گشته .است از ایستگاه راه آهن اوخولوو میزان ارسالی ماشین آلات

پود به٨٢٠٠٠بالغ ید،١٨٩۴حدود و کشاورزی١٨٩٣به٣٠٠٠٠رسدر تولید شده در محل در سال

ارسال گشت،١٨٩٢شده در حالی که وزن محمولهٔ ماشین آلات کشاورزی که از این ایستگاه تا آخر سال

از ایستگاه اوخولوو عمدتا ماشینهای خرمنکوبی پود»تولید در سال هم نمی بود١٠٠٠٠.رسید حتی به

شهر ساپوژوک فرمانداری ریازان، ارسال می .شد در شدهده در دهات کانی نو و سمیکوو و بعضا در

وجود دارند که عمدتا متعلق–لوازم به یرماکوف، کارف و کانی–گولیکوف نو سه کارگاه ریخته گری

یدکی ماشین آلات کشاورزی تولید می .کنند پرداخت و مونتاژ ماشینهای مزبور در دو ده فوق الذکر کانی)

ی .شود وسعت] این عملیات به قدری [است که تقریبا تمام سکنهٔ دو ده مزبور نورا و (سمیکوو انجام م

، وی١٨٩۴«ب یازما نظری–در کوتاه به فعالیت تجاری راه آهن بکار»)«سیزران مشغول داشته .است

.( نکات جالب توجه این مثال عبارتند از اینکه اوال افزایش عظیم تولید ،۶٣-۶٢در ،١٨٩۶ص ۴کالوگا،

الهای اخیر درست مقارن با سالهاییست که قیمت غلات پایین آمده است، دوما در] این مثال ما س[شاهد

بدون کم صنعت«و می»دستی صنعت«باشیم، و»دستی به اصطلاح ارتباط»کارخانه«تولید بین تولید

کارخانه کاست»دنبالچه«.است همان

وتور می :شود رشدهمراه استفاده از ماشین آلات طبیعتاً موجب بیشتر شدن نیازمندی به م

استفادهٔ وسیع از موتورهای روغنی نیز اخیراً در مزارع ما به با»سرعت موتور بخار،

،( هر چند تازه هفت سال از ورود این نیروهای«،١،۵۶نوع «مولده متداول») گشته است

کارخانه در روسیه موتورها٧به از کشورهای خارج می گذرد، با اینحال در حال حاضر

موتور بخار مورد ید٧٠فقط١٣۴استفاده آن .مشغولند در فرمانداری خرسون طی تولدههٔ

، سن مطالب«پترزبورگ، آماری موتور بخار در امپراطوری در»)روسیه کشاورزی

،٢، بررسی–آماری«ج های موتور»)تاریخی ،(١٨٨١حدود۵٠٠بخار و ١٨٨٢در

، در سه ناحیه از) .٨۶-١٨٨۴شش بخشدر مربوط به ابزار (کشاورزی به ثبت رسید

در ماشین»حال خرمنکوبی بخاری به ثبت (ناحیه۴٣۵.رسید فرمانداری مزبور،

(«تزیاکف،)»کارگران بایستی الاقل به دو برابر این تعداد رسیده )حاضر١٨٩۵باشد

، ،١٨٩۶ص کشاورزی«خرسون، و سازمان بهداشت ناظر بر آنها، در فرمانداری خرسون

( می نویسد که در فرمانداری ،٢١خرسون، «١٨٩٧ش وست) نیک .فینانسوف ٧١(»

می گردد، و همین تعداد هم در تعداد١١۵٠منطقهٔ خرمنکوبهای بخاری موجود بالغ »بر

کوبان وجود دارد، و غیره ... اخیراً تهیهٔ خرمنکوبهای بخاری جنبهٔ صنعتی به خود گرفته

رمنکوبی بخاری ای وجود داشته است که طی دو یا استسه ... در بعضی موارد ماشینهای خ

سال پرحاصل، قیمت خود را درآورده، بطوری که صاحب آن قادر شده است بلافاصله

ماشین دیگری با همان شرایط ابتیاع .بنماید به این وسیله اغلب در مزارع کوچک منطقهٔ

ماشینها جزو تالوازم از اینگونه ماشینها به چشم می .خورد و١٠این کوبان۵حتی

بطور کلی، در جنوب روسیهٔ امروز، «بیش ضروری» کلیهٔ مزارع مرتب و منظم می .باشند

نیروهای«، «مولده از») ده هزار موتور بخاری در کشاورزی مورد استفاده قرار می .گیرد

،١۵١.(* ٩ص

در اگرسراسر بخاطر بیاوریم که تعداد موتورهای بخاری مورد استفاده در کشاورزی

بنا به گزارشات و١٩٠١–ناقص فقط١٣۵١در بالغ روسیه٧٨-١٨٧۵بر اروپایی در

روسکیه« ودوموستی اخبار] توریدا،»[روسیه مندرج رهفرمانداریدر .ک.رناحیهٔپکوپ به مطلبی *از

بخاطر استفادهٔ فراوان کشاورزان ما از ماشینهای درو و .(ماشینهای ١٩اوت،١٨٩٨ش)١۶٧»

خرمنکوبی که با نیروی بخار و اسب کار می کنند، کار مزرعه با سرعت زیاد پیش می .رود روش قدیمی

مساحت تهاستکشاورزاهلکریمهزیر که ترک شده است کوبیدن»غلطک«مد... خرمن با استفاده از

کشت خود را هر سال افزایش می دهد و بنابراین خواه ناخواه مجبور به کمک گرفتن از ابزار و ماشینهای

پود غله را در کشاورزی١۵٠تا٢٠٠روز پیشرفته .است غیرممکن است با غلطک های سابق بیش از

پود اسب٢٠٠٠تا٢۵٠٠و بخار قادر نکوب١٠است بخاری به کوبید،قدرت حال آنکه یک خرم

پود غله را .بکوبد به همین دلیل خرمنکوبی٧٠٠تا٨٠٠تقاضا که با نیروی اسب کار می کند قادر است

برای ابزار کشاورزی، دروکنها و خرمنکوبها با چنین سرعتی از یک سال به سال دیگر رشد می کند، و

ها– و کارگاههای صنعتی تولیدکننده ابزار کشاورزی ته کشیده موجودیاست برایکارخانه اینست که

افت قیمت غلات که و.«کشاورزان قادر به برآوردن تقاضای کشاورزان چنانچه–نیست امسال پیش آمد

بهابزار تقلیل هزینهٔ تولید می کند، بایستی به عنوان یکی از مهم ترین علل رونق استفاده راواداراز

پیشرفته تلقی .گردد

،١٩٠٢بالغ بالغ١٢٠٩١در ها١٩٠٣(«–بر مجموعهدر گزارشات بازرسان »)کارخانه

بوده است، بالغ١٧٢٨٧متوجه ،١٩٠۴بر و بالغ١۶٠٢١در ،١٩٠٣بر بر١۴۶٠٩در

سرمایه‌داری در کشاورزی این کشور، ظرف بیست سال انقلاباخیر عظیمی می شویم که

.اند در ابتدای بهسال وجود آورده .است زمستووها خدمت بزرگی به تسریع این پروسه کرده

فرمانداری تحت١١و ،»سرپرستی انبارهای ماشین آلات و ابزار کشاورزی ١٨٩٧زمستوو

ش« یک میلیون روبل وجود ایداشت با کل سرمایهٔ در دایرهٔگرد زمستووی ٢٠٣ناحیه

.( در فرمانداری پولتاوا، بازده انبارهای ،٢١زمستوو وست«،١٨٩٧ش نیک »)فینانسوف

روبل١٨٩۵ روبل١٨٩٢و٢١٠١٠٠در روبل١٨٩٠به٩۴٩٠٠در از٢٢۶٠٠در

ماشین بوجاری و بذر خیش۵٠٠جداکن، افزایش١٢۶٠٠آهنی، .یافت ظرف شش سال،

خرمنکوب»مشتریان مخصوص کار با اسب به فروش کنی٢٠٠.رسید ماشینو ٣٠٠درو

% کل ابزار٧٠تعداد فروشگاههای زمستوو را عمدتاً قزاقها و دهقانان تشکیل می دهند،

خیشهای آهنی و خرمنکوبهای کار با اسب را آنها خریداری می .کنند مشتریان ماشینهای

می .دهند مشتری ماشینهای بذرافشانی بذرافشانیو و دروکن را عمدتاً مالکان تشکیل

.د« تجاوز می دروکنی١٠٠.نماید بزرگتر، عمدتاً مالکانی می باشند که وسعت ملک آنها از

،۴.( وست«،١٨٩٧ش نیک »)فینانسوف

استفاده از بنا١٨٩۵،»ابزار به گزارش دایرهٔ زمستووی فرمانداری اکاترینوسالو برای

مثال آمار مربوط انداری.«به مزبور به سرعت گسترش می کشاورزییابد پیشرفته در فرم

به قرار زیر دنی:است ناحیهٔورخنه–یپر

خیش١٨٩۵١٨٩۴ ها، خکلو شکنها و علف چین :ها

خیش۶٧۵٢۵٢٢٠ ها، کلوخ شکنها و علف چین های متعلق به مالکان خصوصی

خیش٣٠١١٢٢٧٢٧١ ها، خکلو شکنها و علف چین های متعلق به دهقانان

خرمنکوبهای مخصوص کار با :اسب

خرمنکوبهای٢٩٠١٣١ مخصوص کار با اسب متعلق به مالکان خصوصی

خرمنکوبهای٨٣٨۶٧١ مخصوص کار با اسب متعلق به دهقانان

،۶( وست«،١٨٩٧ش نیک »)فینانسوف

ی١٨٩۵ مسکو هایدر دایرهٔ زمستووی فرمانداری مسکو، دهقانان بنافرماندار به داده

ها دارای چنین خیشهایی %بودند کل خیش٢٠٫٢خانواده آهنی دارای۴١٢١٠بودند،

.( بنا به صورت برداری مخصوصی که ،٣١در وست«،١٨٩۶ش نیک »)فینانسوف

خیش آهنی وجود داشت که متعلق ،۵١٢۶۶به فرمانداریتعداد انجامتور گرفت، ١٨٩۶در

،١٨٩۶تعداد و ،١٨٩٠فقط٢٩٠در در ناحیهٔسال %رتور کل خانوارها .بود ١۶٫۵د

، ،١٣ب گزارشات«ج آماری مربوط به فرمانداری ت خیش»)ور آهنی وجود ۵۵٨١داشت

.( بنابراین مالحظه می شود که تحکیم و پیشرفت مزارع بورژوایی ،٩١و٩۴دهقانی ٢ص

تا چه اندازه سریع است.

اهمیترزی ماشین آلات در ٨-کشاو

ما بعد از اثبات توسعهٔ فوق العاده سریع تولید ماشین آلات کشاورزی و استفاده از ماشینهای

گوناگون در روسیه بعد از رفرم کشاورزی، بایستی به بررسی اهمیت اجتماعی و اقتصادی

رعیتید، گفته این–ش پدیده مبادرت .بنماییم از آنچه فوقاً در رابطه با اقتصاد زراعت ارباب

نتایج زیر حاصل می :شود از یک طرف، سرمایه‌داری عامل ظهور و گسترش استفاده از

ماشین آلات در کشاورزیست؛ از طرف دیگر، بکار گرفتن ماشین آلات در کشاورزی دارای

ماهیتی سرمایه‌داریست، یعنی منتهی به استقرار مناسبات سرمایه‌داری و توسعهٔ بیشتر این

مناسبات می .گردد

اجازه بدهید روی استنتاج اولی [قدری] تأمل .بنماییم دیدیم که سیستم اقتصاد کار خدمتی و

اقتصاد دهقانی پدرسالاری که جزء الیتجزای آن می باشد، ماهیتاً بر پایهٔ تکنیکهای عادی و

حفظ روشهای عهد عتیق تولید استوار شده .است در نهاد این نظام اقتصادی چیزی وجود

نگیزهٔ دگرگونی تکنیکهای [موجود] شود؛ برعکس، خصوصیت منزوی و نداردمنفرد که ا

این سیستم اقتصادی، و فقر و سیه روزی دهقانان وابسته امکان هر گونه پیشرفتی را مسدود

می .کند علی الخصوص متذکر می شویم که دستمزد کار در سیستم کار خدمتی بسیار کمتر

ت که کار اجرتی وجود دارد؛ و بر همه آشکار است همچنانکه)که مشاهده (نمودیم از جاییس

دستمزد کم مهم ترین سنگ راه ورود ماشین .است و آنچه از قراین برمی آید به درستی حاکی

از آنست که نهضت همه جانبهٔ دگرگونی تکنیکهای کشاورزی تنها با دورهٔ بعد از رفرم

ت، که محصول سرمایه‌داریست، توسعهٔو اقتصاد کالایی و سرمایه‌داری آغاز .گردید رقاب

وابستگی کشتکار به بازار جهانی ضرورت دگرگونی ی]تکنیکها [کشاورزی را به وجود

آورد،* در حالی که افت قیمت غلات این ضرورت را فوریت می .بخشید

برای تشریح نتیجه گیری دوم، بایستی زراعت اربابی و رعیتی را بطور جداگانه مورد

ای را بکار می گیرد، .یماو هنگامی که یک ارباب، ماشین یا ابزار بررسیپیشرفته قرار ده

ش جایگزین باخودمیکند؛ که(ابزار برای وی کار می با])کرده [اینکار ابزار دهقانی را

در نتیجه وی عمال از سیستم زراعت کار خدمتی بیرون آمده وارد سیستم زراعت سرمایه

های کشاورزی بمثابهٔ انقراض کار خدمتی به دست داریسرمایه می .گردد گسترش ماشین

داری .است البته، ممکن است موردی پیش بیاید که مثال بتوان شرط اجاره کردن زمین را

طی دو سال گذشته، تحت تأثیر قیمتهای نازل غلات و نیاز به ارزان نمودن حتی الامکان *»مشاغل

کشاورزی، استفاده از ماشینهای دروکنی نیز آنچنان متداول گردیده است که انبارهای ماشین آلات قادر به

.( بحران کشاورزی فعلی، کوف،٧١بحران م م، رفع.اند«تزیا)ص به موقع احتیاجات مربوطه نگردیده

سرمایه .داریست این بحران نظیر تمام بحرانهای [دیگر] سرمایه‌داری، دهقانان و مزرعه داران سرمایه

دار یک محل، یک کشور، یک شاخه از کشاورزی را به روز سیاه می نشاند، و در عین حال خون تازه

ای دیگر از کشاورزی یمی دیگر، در کشوری دیگر، در درشاخه رگهای توسعهٔ سرمایه‌داری در محل

ون، کابلوکف، و غیره و .دواند–غیره مهم ترین خطایی که در استدلال مربوط به این مطالب آقایان .ن

وجود دارد قصور از درک این خصیصهٔ اساسی بحران فعلی و ماهیت اقتصادی .آنست

انجام کار خدمتی به شکل کار روزمزدی روی ماشین درو، خرمنکوب و غیره قرار داد،

م خواهد بود، کار خدمتی ای لیکنکه این گونه کار خدمتی دیگر از نوع کار خدمتی نوع دو

صرفاً در خدمت دهقان»استثنائاتی«اثبات را تبدیل به کارگر روزمزد می کند، نتیجتاً، چنین

این قاعدهٔ کلی است که ورود ابزار پیشرفته به مزارع مالکان خصوصی بمثابهٔ تبدیل دهقانان

درست به همان بهد–ترتیبی کارگران اجرتی می مقید»مستقل(«باش در) قاموس نارودنیکها

که انجام کار مربوط به خانه شان را که–به قبضه کردن وسایل تولید توسط عمده خران

به کارگران اجرتی پیشه«می وران صنایع بمثابهٔ»دستی دیگری–تبدیل محول می کنند

.باشدقانان تهیه کردن ابزار متعلق به مزرعهٔ اربابی خواهی نخواهی منجر به کاهش نقش ده

میانه حالی می گردد که قوت الیموت خود را از راه اشتغال به کار خدمتی تحصیل می .کنند

خاص دهقانان میانه حالی است که ابزار متعلق به آنان، قبال»پیشه«به دیدیم که کار خدمتی

هر* صورت جزء تشکیل دهندهٔ نه تنها زراعت دهقانی، بلکه زراعت اربابی نیز است.

به

ن ترتیب، گسترش [استفاده] از ماشین آلات کشاورزی و ابزار پیشرفته و سلب مالکیت ایاز

دهقانان با یکدیگر کامال مربوط می باشند، اینکه گسترش [استفاده] از ابزار پیشرفته در میان

با– توجه به آنچه در فصل قبل بیان دهقانان،–گردید دارای هیچ اهمیت کمتری نمی باشد

ی توضیح بیشتر باقی نمی .گذارد استفادهٔ اصولی از ماشین آلات کشاورزی با جاییهمان برا

پدرسالار را از میدان بدر می کند که دستگاه نساجی میانه«بخاری، شقاوتی»حال دهقانان

بافندهٔ دستکار .را

نتایج استفاده از ماشین آلات در کشاورزی مؤید اظهارات فوق بوده، کلیهٔ خصایص بارز

یشرفت سرمایه‌داری را با وجود تمام تضادهای درونی آن آشکار می .سازد پماشین،

بارآوری نیروی کار کشاورزی را که تا پیش از عصر حاضر از کلیهٔ تحوالت اجتماعی

ای افزایش .داد برای اینست که تنها توجه به کامالرشد به دور مانده بود، به طرز بی سابقه

ورزی–ون روسیه برای ما کافیست تا به بی پایگی ادعای آقای استفاده.ن از ماشین در کشا

،( ،٣٢و مستولی»)طرحها«ص رکود«است دایر»محض به اینکه بر تولید غله در روسیه

، پی .ببریم ما ًبعدا بارآوری« نیروی کار کشاورزی دستخوش نقصان شده اینکه»است حتی

غیرقابل–ون انکار است و اینکه آقای به.ن این اظهار نظر که بطور کلی ناقض حقایق

برای ایده آل سازی از نظام ماقبل سرمایه‌داری نیازمند به آن می باشند، برخواهیم .گشت

علاوه بر اینها، استفاده] [از ماشین منتهی به تمرکز تولید و تحقق همکاری سرمایه‌داری

ای زمهنگفت وجود درسرمایه کشاورزی می .شود ورود ماشین آلات، از یک سو، مستل

است، و لذا تنها درخور ظرفیت زارعین بزرگ است. از سوی دیگر [استفاده] از ماشین

ن میانه حال مشروط به وجود سیستم زراعی کار خدمتی در آقایمیان .و.و این حقیقت را که) وجود *دهقا

مالک [زمین] بخشی از به اصطلاح هزینهٔ تعمیرات اربابان»ابزار (است به طرز بدیع زیر بیان می :کنند

اینطور به آقای»نظر سانین در این رابطه به درستی چنین اظهار می دهقانان.«:دارند را به عهده می گیرد

این کارگر نیست که برای مالک کار می کند، بلکه این مالک است که کمر خدمت به کارگر میرا رسد که

،»اقتصاد ضمیمهٔ ترجمهٔ برخی«روسی نظرات دربارهٔ نظریهٔ تولید به.«سانین،.ا»خلقی میان بسته است

،۴٧. هورویچ،١٨٩۶ص دهات«مسکو، روسیه

تنها وقتی مقرون به صرفه است که پای حجم عظیمی از محصولات در میان باشد، با ورود

ماشینی، گسترش تولید ضرورت پیدا .کرد بنابراین، استفادهٔ وسیع از ماشینهای دروکن

و ما بعدأ برأی خرمنکوبهای–العین بخاری و غیره دال بر تمرکز تولید کشاورزی است

ای که استفاده از ماشین به طرز مالحظهقابل خواهیم نمود که کشاورزی روسیه، در ناحیه

توجهی متداول گشته است ،(نووروسیا) با وسعت فوق العادهٔ مزارع آن نیز مشخص می

طا خواهد بود اگر تمرکز کشاورزی را تنها به صورت توسعه دادن .گرددهر توجه کنید که خ

ون می (انگارند بپنداریم؛ در چه–حقیقت بیشتر زمین زیر کشت همچنان) که آقای .ن

بسته به تظاهر–اشکال می تمرکزکند تولید کشاورزی به متنوع ترین صور ممکنه

.(عد تمرکز تولید در ارتباط .ک.ر)قطعی به مطلب مربوطه در فصل کشاورزی–ب تجاری

با همکاری همه جانبهٔ کارگران در مزرعه قرار می .گیرد فوقاً ما شاهد مثالی از ملک

ماشین دروکنی وسیعیصدهاخرمن بودیم که [محصول] غلهٔ آن توسط بکار افتادن هم زمان

حتی اسب١۴تا٢٣وگاهی خرمنکوبهایی۴تا٨و که با استفاده] [از می»نیروی شد؛

یعنی بیشترها–نیمچه کارگر بکار می .افتاد نیمی از این کارگران را زنان و پسربچه

اسب بخار موجود تشکیل٨تا١٠در می دادند ... خرمنکوبهای بخاری به کارگران–قدرت

کارگر بودند کلیهٔ۵٠تا٧٠که مزارع بزرگ فرمانداری) (خرسون مستلزم وجود همزمان

هاهای١٢تا١٧ و ان–پسربچهدختربچه بیش از نیمی از آنان را نیمچه ازکارگران این می

.( مؤلف مزبور به درستی چنین اظهار تشکیل٩٨می می دادند تزیاکوف،) م م، ساله–ص

کارگر همزمان کار می مزارع۵٠٠الی١٠٠٠کنند بزرگی را که روی هر کدام :دارد»بین

سسهٔ)«ص١۵١.(* صنعتی تشبیه میکرد توان به راحتی به یک مؤ

به این ترتیب، در حالی

به]«[حس آسانی می «تواند جماعت» که»دهی نارودنیکهای ما سرگرم این بحث بودند که

همکاری در [امور] کشاورزی را رواج دهد، زندگی به راه و رسم خود ادامه می داد، و

ادی دارای منافع متضاد، سرمایهمزارع داری با شقه نمودن جماعت دهی به گروههای اقتص

بزرگی بر پایهٔ همکاری وسیع کارگران اجرتی به وجود می .آورد

بهمی ازوجود مطلب فوق چنین برمی آید که ماشین برای سرمایه‌داری، بازار داخلی

( بازار برای وسایل تولید برای) محصولات صنعت تولید کننده ماشین، :آورد١صنعت

( بازار برای نیروی کار، همچنان که مالحظه شد، ورود ،٢ماشین استخراجیو و (غیره

منتهی به آن می شود که کار اجرتی جایگزین کار خدمتی بشود و باعث به وجود آمدن

کارگران استخدامی مزارع دهقانی .میگردد استفادهٔ وسیع ماشین آلات کشاورزی مستلزم

سرمایه‌داری رکشاورزیبه نقاطی وجودکه انبوهی از کارگران اجرتی کشاورزی .است د

کار اجرتی، همراه با متداول شدن بالاترینرواجاستفاده حد توسعهٔ خود رسیده است، پروسهٔ

از ماشین با پروسهٔ جایگزین کردن کارگران اجرتی توسط ماشین مصادف می .شود از یک

به سرمایه طرف،داری، شکل گیری بورژوازی دهقانی و گذار مالکان از سیستم کار خدمتی

ل تری در مورد ابعاد مزارع سرمایه‌داری در هایاین ،مفص که طی آن .ک.ر٢داده به فصل بعد، *ق

قسمت روسیه ارائه شده .است

می آورد، از طرف دیگر در نقاطی بهکه برایوجود [کار] کارگران اجرتی، متقاضی

زراعت از مدتها پیش مبتنی بر نیروی کار اجرتی بوده است، ماشین، کارگران اجرتی را از

.- آمار مفصل و دقیقی در دست نیست که تأثیرات عمومی بیرونپروسه می بازاراندازد کار

زبور را در سراسر روسیه نشان دهد، یعنی اینکه معلوم نماید که بالاخره هایتعداد م

کارگران اجرتی کشاورزی رو به افزایش است یا رو به .کاهش شکی نیست که تاکنون این

تعداد رو به افزایش بوده است .ک.ر) به بخش .(بعد فرض می کنیم این تعداد در حال حاضر

هم* رو به افزایش باشد

داده‌های مربوط به بیرون انداختن کارگران اجرتی ال،کشاورزی :  او

از] بازار [کار به دست ماشین تنها برای نووروسیا در دست است، حال آنکه در مناطق دیگر

کشاورزی سرمایه‌داری بالتیک) و نواحی غربی، نواحی مرزی شرقی، و بعضی

ؤیت نشده .است در آنجا فرمانداریهایمناطق (صنعتی این پروسه هنوز در مقیاس وسیع ر

وسیعی وجود دارد که در آنها هنوز سیستم کار خدمتی برقرار است، در این مناطق، ورود

ماشین آلات در شرف رونق دادن به [بازار] تقاضا برای [کار] کارگران اجرتی .است ثانیاً،

ار اجرتی (ایرا تقاضا برای نیروی رشدک زراعت فشرده نظیر) ورود محصولات ریشه غده

.( البته کاهش تعداد مطلق کارگران اجرتی کشاورزی شدیدا۴در) ً افزایش می دهد .ک.ر) ف

ای معین از توسعهٔ سرمایه‌داری، صورت گیرد مقابلیعنی (صنعتی بایستی در مرحله

موقعی که کشاورزی در سراسر مملکت به شیوهٔ سرمایه‌داری کامال سازمان یافته و استفاده

آلات برای متنوع ترین عملیات کشاورزی متداول گشته از.است ماشین

بازرسانای محلی، در مورد نووروسیا به عواقب مرسوم سرمایه‌داری بسیار پیشرفته

اشاره می .کنند ماشین، کارگران اجرتی را از میدان به در کرده، از] [آنان یک ارتش ذخیرهٔ

به شکرانهٔ ... گسترش استفاده از درابزار فرمانداری خرسون کشاورزی»نیز می .سازد

کشاورزی« ... و) چند علت (دیگر روزگار طالیی ارزش نیروی کار به سر آمده .است

توزیع ابزار کشاورزی تأکید)»که از (مؤلف ارزش«... نیروی کار پیوسته تنزل می »کند

مزارع** بزرگ را از وجود کارگران

زان ستقلتقاضای می سازد و در عین حال از ممی

تزیاکوف، م م، نیروی)«ص کار می کاهد و کارگران را در مخمصهٔ دشواری قرار می .دهد

آقایدر .(کودریاوتسف، همین مطلب را نیز مأمور پزشکی زمستووی دیگری به ٧١-۶۶نام

های دهقانی است، افزایش نیازیمطلق به توضیح ندارد که در کشوری که دارای انبوهی عظیم از *توده

تعدادق کارگران اجرتی کشاورزی، نه تنها با تعداد نسبی بلکه با تعداد مطلق کاهش سکنهٔ روستایی انطبا

کامل .دارد

ماشین، از طریق تنظیم قیمت محصولات، آقای»به پونوماریوف در این باره چنین اظهار می **:دارند

سلس« کویه خوزیستوی لنروود مقالهٔ)»ستوو مندرج احتمال«در زیاد به کارگران هم انضباط می آموزد

.( هیچگاه ،١۴دکتر وست«،١٨٩۶ش نیک ،»فینانسوف نقل شده کشاورزی(«در و »)جنگلبانی

ها نخواهد رفت زیرا ایشان به ،(ماشین از پیندار)«٨٩خاطره کارخانه سرمایه اندرواور،»داری این

در میان کارگران، خیر مقدم می .گوید سرمایه‌داری بخاطر»نظم«و»انضباط«کشاورزی برقرار کردن

اینها شده»پیندارهای«کارخانه است های«بلکه روسیه»کارخانهکشاورزی تاکنون موفق به ایجاد نه تنها

را نیز آفریده .است

کارگران کشاورزی مهاجر در نمایشگاه محصولات اثر»کشاورزی خود تحت عنوان

تان کاخوفکای فرمانداری توریدا، و نظارت بر بهداشت آنان نیکوالیفدر واقع در شهرس

ارزش نیروی کار مرتباً تنزل می کند، و (»تعداد یادآور می ١٨٩۵)«خرسون،١٨٩۶.شود

زیادی از کارگران مهاجر بی کار مانده قادر به کسب معاش خود نمی شوند؛ یعنی چیزی به

اضافه جمعیت ذخیرهٔ–مصنوعی نیروی وجودکار آمده است که به زبان علم اقتصاد، ارتش

.( گاهی تنزل قیمت نیروی کار، به علت وجود این ارتش نام)«ص۶١ذخیره، گرفته –است

بسیاری از زارعین صاحب ماشین در برداشت ای»محصول، زیاد می شود بهکه اندازه

استفاده«در)١٨٩۵( از زور بازوی کارگران را به استفاده از ماشین ترجیح می دهند

، نقل از زمستووای سمپورنیک خرسونسکوگو سمپوزیوم] زمستووی همانجا،)۶۶،[خرسون

!( این حقیقت قوی تر و قانع کننده تر از هر دلیل و برهانی مؤید تضادهای اوت١٨٩۵عمیق

ذاتی استفادهٔ سرمایه‌داری از ماشین آلات می !باشد

یش اشتغال زنان و کودکان است. سیستم نتیجهٔفعلی دیگر استفاده از ماشین آلات، افزا

کشاورزی سرمایه‌داری بطور کلی موجب سلسله مراتب خاصی در کارگران میشود، نظیر

.ها مثال در یکی از املاک جنوب روسیه درجه بندیهای درجهزیر بندی کارگران کارخانه

ر گونه کاری می باشد؛ ،(ب که مرد بالغ بوده قادر به انجام کارگره رایجکامل :است (الف

سال؛ نیمچه کارگران مجدداً به دو گروه ،٢٠تقسیم زنان و جوانان ذکور نیمچهزیر کارگران

اینها نیمچه کارگران در معنای می١٢و١٣الی١۵و١۶ساله–محدود :شوند الف (الف

ه»سه کهکارگران در نزد کارکنان املاک مزبور نیمچه،»ب کارگران قوی آنندبنیه و ب (ب

ربعی«معروفند«*

بوده، بجز چیدن محصول قادر به ،١۶الی٢٠انجام اینها در سنین بین

، این گروه کاروردسترا کلیهٔ کارگرهای دیگر می .باشند و بالاخره، (ج نیمچه کارگران

ها، سالهوجین تشکیل می دهند، و تحت عنوان خوک بان و گله بان کودکان٨الی١۴گوساله

کار و خیش نگهدار کار می .کنند اینها اغلب در ازای خوراک و پوشاک خود کار می .کنند

و احتمالا ارزش«اسباب کار کارگر کامل را پایین می ورود»آورد ابزار کشاورزی

جانشینی آنرا توسط نیروی کار ارزانتر زنان و نوجوانان فراهم می .کند آمار مربوط به

شین شدن نیروی کار زنان بجای نیروی کار مردان می :باشد کارگراندر مهاجر مؤید جان

% کارگران صنعتی شهرستان کاخوفکا و شهر خرسون را زنان تشکیل ١٨٩٠،١٢٫٧می

نفر %١٠٢٣٩از بود رقم١٨٫٢) مشابه برای سراسر فرمانداری دادند؛١٨٩۴برابر در

.(کارگر نفر۴٨٧۵٣[تعداد] %١٣۴٧۴از ؛(کارگر١٨٩۵برابر٢۵٫۶) ۵۶۴۶۴در

%٧تا١۴ (سال١٨٩۵،١٫۶٩از) و %١٠تا١۴در کودکان١٨٩٣برابر٠٫٧بین) در

% کل کارگران محلی املاک واقع در ناحیهٔ (سال١٠٫۶الیزاوت را تشکیل می .داد کودکان

گراد فرمانداری خرسون را تشکیل می دادند .(همانجا)

تزیاکوف،٧٢. م *م،

می .دهد مثال، متداول ترین نوع ماشین درو ماشینبا) درجهٔ شدت کار کارگر را افزایش

اسم»لوبوگریکا«یا»چوبوگریکا«* تحویلدهاختصاصی (دستی به

، معروف شده است، زیرا

کارگر :است کارگر جای دستگاه تحویلده را کارمی کردن با آن مستلزم تالش فوق العادهٔ

ن خرمنکوب هم به .(همین استفاده از ،۵٢ماشی نیروهای«،١ص گیرد»مولده .ک.ر)

ترتیب درجهٔ شدت کار را افزایش می .دهد شیوهٔ سرمایه‌داری استفاده از ماشین آلات در

اینجا– مثل) هر جای (دیگر محرکی قوی در افزایش ساعات کار روزانه .است شب کاری

اش»در پیدا می در.شود کشاورزی نیز سر و چیزی–کله که سابقاً از آن خبری نبوده

لهای پربرکت ... کار بر روی بعضی املاک و بسیاری مزارع حتی در دل شب ساهم

ادامه نور٩٢(–می مشعل (–ص) در زیر روشنایی تزیاکوف،)١٢۶مصنوعی م م، ص

.یابد و بالاخره اینکه استفادهٔ سیستماتیک از ماشین به کارگران کشاورزی آسیب می رساند؛

بر ماشینها طبیعتاً تلفات و جراحات زیادی با خود بکاربه گماشتن زنان جوان و کودکان

همراه می .آورد بیمارستانها و درمانگاههای زمستووی مثال فرمانداری خرسون، در فصل

.است این بیمارستانها و درمانگاهها برای معالجهٔ بیماران«خیل کشت»مجروح مملو از

د؛ کارگرانی که یک بند در رااثر بیمارستانهای«دارن کارگران»صحرایی کشاورزی جنبهٔ

کار« پرخطر، بی رحمانه به دست ماشینها و ابزار کشاورزی از کار افتاده می شوند

.( جزوات پزشکی مخصوصی به طبع می رسد که حاوی مطالبی در همانجا،)١٢۶مورد

مواجهه با صدمات ناشی از کار با ماشینهای کشاورزی .است پیشنهاداتی دایر بر لزوم وضع

نظام اجباری حاکم بر استفاده از ماشینهای کشاورزی ارائه می گردد .(همانجا) تولید وسیع

نظیر– ماشین–صنعت آلات کشاورزی لزوم کنترل و مقررات عمومی تولید کشاورزی را

ایجاب می .نماید ذیال از کوششهایی که در جهت استقرار چنین کنترلی به عمل آمده است

صحبت خواهیم .کرد

در خاتمه، اجازه می خواهیم نظری به برخورد بسیار متناقض نارودنیکها به [مسئله]

استفاده از ماشین آلات در کشاورزی .بیافکنیم اذعان به نفس مفید و مترقی استفاده از ماشین

آلات، دفاع از کلیهٔ اقداماتی که موجب توسعه و تسهیل آن می گردند، و در عین حال نادیده

حقیقت که ماشین آلات در کشاورزی روسیه به شیوهٔ سرمایه‌داری مورد گرفتناستفاده این

خرد و کلان .است با این وجود اهآنچه قرارارضیون می گیرند، به معنای سقوط به نظرگ

نارودنیکهای ما می کنند درست همین نادیده گرفتن خصلت سرمایه‌داری استفاده از ماشین

زی است، بدون صرف حتی کمترین کوشش در تجزیه و آلاتتحلیل و ابزار پیشرفتهٔ کشاور

رعیتی مبادرت به ورود ماشین آلات می .نمایند آقای اینکه–.و.و کدام نوع از مزارع ارباب

می»)مسیرهای نمایندهٔ«خواند تکنیک سرمایه آقای»داری چرنیایف.و را با عصبانیت

ده از ماشین آلات در روسیه .(دارای ظاهراً وجود این حقیقت که ،١١استفا مترقی«ص

خصوصیت سرمایه‌داری است تقصیر آقای چرنیایف،.و یا یکی دیگر از مأموران وزارت

عدم« تخطی از ون،»حقایق علیرغم قول پرطمطراقشان دایر کشاورزی–به !است آقای .ن

داغ.« داغ«یا»کاکل–کن تحت»پیشانی–کن اللفظی به *معنی

،( ترجیح می دهند این حقیقت را که سرمایه‌داری موجب ،١۴گسترش »)طرحها«ص

تفاده از ماشین آلات در کشاورزی ما گردیده است نادیده بگیرند و ایشان حتی اسنظریهٔ

اند دایر بر اینکه مبادله در کشاورزی موجب کاهش مضحکیبارآوری از خودشان درآورده

!( انتقاد بر این نظریه که بدون تجزیه و تحلیل حقایق نیروی٧۴موجود کار می شود ص)

و– نه .ممکن اجازه بدهید به ذکر نمونهٔ کوچکی از منطق آقای اعالن.ن شده نه الزم است

اگر بخواهیم بارآوری نیروی کار را در این کشور به ون»دو اکتفا .کنیم ایشان می :گویند

برابر١٢روبل، افزایش بدهیم، بایستی در ازای یک چتورت حدود) شش (بوشل گندم بجای

جناب مستطاب اقتصاددان، همهٔ بحث به اینجا .(ختم روبل)«ص٢٣۴نه بپردازیم، ۶والسالم

در) حقیقت در کلیهٔ جوامعی که دارای اقتصاد کالایی می در«،(باشند این نمی»کشور .شود

پیشرفت تکنیک به عهدهٔ فرد فرد زارعین است، افراد دیگر خود را فقط به تدریج به آن می

ضعیتی قرار دارند که بتوانند تنهاتکنیک سوداگران روستایی در در«و این .رسانند»کشور

این گونه رونق کار سوداگران خرد و کلان در«روستایی، این خود»کشور را بهبود .ببخشند

در ارتباط مستقیم با خانه خرابی دهقانان و به وجود آمدن پرولتاریای روستایی قرار .دارد به

اگران روستایی، از اینلحاظ ترتیب اگر تکنیک پیشرفتهٔ مورد استفاده در مزارع سود

اجتماعی ضرورت پیدا کند تنها) در این صورت است که قیمت به نصف تقلیل می ،(یابد این

امر به معنای تحویل دادن دو دستی تقریباً تمام کشاورزی به سرمایه داران، پرولتریزه شدن

یش تمامتعداد و کمال میلیونها دهقان، افزایش سرسام آور جمعیت غیر کشاورزی و افزا

کارخانجات خواهد بود برای) دو برابر شدن بارآوری نیروی کار، کشاورزی ما، وجود

توسعهٔ فوق العادهٔ صنعت ماشین سازی، صنعت استخراجی، حمل و نقل با نیروی بخار،

ساختن تعدادی بیشمار ساختمان زراعی از نوع جدید، مغازه، انبار، کانال و غیره ضروری

ون همان خطای استدلالی کوچک معمولیش را دوباره آقای–تکرار .(است.ن در اینجا هم

می :کند او از روی مراحل متوالی که الزمهٔ توسعهٔ سرمایه‌داریند می پرد، وی مسایل بغرنج

اقتصادی را که لزومأ همراه توسعهٔ سرمایه‌داریند از و–مسئله پیچیدهٔ تغییرات اجتماعی

توسط سرمایه‌داری شیون و زاری سر می حذف»تخریب«.دهد کرده، سپس بر سر خطر

کار اجرتی در ٩-کشاورزی

یعنی استفاده از کار اجرتی اکنون–می ما به مظهر اصلی سرمایه‌داری کشاورزی

.پردازیم این مشخصهٔ اقتصاد بعد از رفرم به صورت نقل مکان جمعی کارگران اجرتی

معروف است، شدیدتر از هر جای دیگر ترک«در دیار کشاورزی،»کشاورزان که به نام

مناطق مرزی جنوبی و شرقی روسیهٔ اروپایی به چشم می .خورد به این دلیل ما نیز نخست

های مربوط به این منطقهٔ اصلی سرمایه‌داری کشاورزی روسیه می پردازیم بهو ذکر داده

اهیم های.داد مربوط به سراسر روسیه را مورد بررسی قرار بعدخو از آن داده

از مدتها پیش در ادبیات ما به حرکات عظیم دهقانانمان در جستجوی اجاره دادن کار خود

کسی که سعی نمود درجهٔ وقوع نسبی این حرکات را توجه–در شده .است فلروفسکی

وضع«، طبقهٔ کارگر در به»)روسیه آنها اشاره می فرمانداریهای–کند مختلف تعیین نماید

اشتغالات به»کشاورزی بررسی یکل .(١٨٧۵آقاچاسالوسکی سنرگ،١٨۶٩در پترزبو

( و اهمیت واقعی آنها را خلاصه«ج٢برشمرد دانش خارج«پرداخت»)سیاسی از محل

در آنجا چیزی ... در ردیف سکنهٔ نیمه آواره شکل می گرفت ... چیزی در ردیف »)کارگران

در مورد این پدیده مبادرت به جمع آوری آقایآمار کشاورزی.(«در١٨٨٧راسپوپین آینده

دهقانان بطور اعم، آنها را به صورت زمستوو»اشتغالات«پروسهٔ نمود و بجای اطالق لفظ

در پرتو تشکیل٩٠کار طبقه ای از کارگران اجرتی کشاورزی در نظر .گرفت در دههٔ

العات عمیق آقایانتری کورلنکو،.س رودنف، تزیاکوف، کودریافتسف و شاخوفسکوی مط

در] [شناختن این پدیده به عمل .آمد

نواحی اصلی مهاجرت کارگران اجرتی عبارتند :از بساربیا، خرسون، توریدا، اکاته

رینوسالو، دون، سامارا، ساراتوف بخش) (جنوبی و فرمانداری .اورنبورگ ما در] اینجا

ه داشت که جنبش مزبور از هر [تنهازمان به روسیهٔ اروپایی اکتفا می کنیم، ولی بایستی توج

دیگر گسترش بیشتری می یابد خصوصا) ً در دوران (اخیر و شمال قفقاز و منطقهٔ اورال و

های مربوط به کشاورزی سرمایه‌داری در این زمینه غیرهزمینهٔ) را دربر می .گیرد داده

نقاطی زراعتکه غلات (تجاری در فصل بعد ارائه خواهد شد؛ ما در فصل بعد به سایر

های اصلی ای کارگرانکه کشاورزی به آنجا مهاجرت می کنند نیز اشاره خواهیم .نمود ناحیه

کارگران– کشاورزی از آن به سایر نقاط مهاجرت می نمایند عبارتند از فرمانداریهای سیاه

، پن زا، تامبوف، ریازان، توال، ،اورل، سیم خاکبیرسک مرکزی از] :[جمله کازان

،* بودولیا و ول ورونژ،.هینیا خارکف، پولتاوا، جرنیگوف، کورسک،کیف

به این ترتیب

حرکت کارگران از پرجمعیت ترین نقاط آغاز شده به کم جمعیت ترین نقاطی که به استثمار

کشیده می شوند سرازیر می گردد؛ از نقاطی که در آنجا سرواژ به حد اعالی توسعهٔ خود

آنجا** کمترین توسعه را یافته رسیدهاست، به نقاطی که سرواژ در

از نقاطی که کار خدمتی

در آنجا در حد اعالی تکامل خود بوده به نقاطی که در آنجا کار خدمتی توسعهٔ ناچیزی داشته

نیمه«به و»آزاد سرمایه‌داری به حد اعال توسعه یافته .است به این ترتیب، کارگران از کار

بود اگر تصور شود که این گریز منحصراً از آزادنواحی می .گریزند اشتباه خواهد

پرجمعیت به نواحی کم جمعیت جریان می .یابد مطالعهٔ حرکت مزبور کارگران آقای)

کورولنکو،.س م (م این حقیقت واحد و مهم را آشکار می کند که کارگران از بسیاری نقاط به

نیروی کار ایجاد می آنچنانشود، تعداد کثیری مهاجرت می کنند که در آن نقاط کمبود

کمبودی که با ورود کارگران از نقاط دیگر جبران می .شود به این ترتیب ترک دیار

ای معین کارگراناست، نه تنها حاکی از گرایش سکنه در پراکنده شدن یکنواخت تر در خطه

موقعی که ما نقل مکان کارگران اجرتی روسیه را به عنوان یک پروسهٔ سراسری در٨مورد *فصل

مهاجرت از نقاط مختلف را مفصال شرح خواهیم بررسی.داد قرار می دهیم، خصوصیت و سمت

چاسالوسکی در زمان خود چنین متذکر می شود که سرفها در نقاطی که کارگران [مهاجر] وارد **می

% %۴٠تا۶٠کل کل [جمعیت] و در نقاطی که کارگران آنجا را ترک می شدند،۴تا١۵کردند،

[جمعیت] را تشکیل می .دادند

بلکه.دهد همچنین گرایش آنان را به رفتن به نواحی ای که دارای شرایط بهتریست نشان می

این گرایش برای ما روشن تر خواهد شد اگر بخاطر بیاوریم که دستمزد کارگران کشاورزی

می بسیارباشد، ای–نازل که در آن کار خدمتی برقرار در–ناحیهاست ناحیهٔ ترک شده

ای که در آن ای–ناحیهسرمایه که کارگران را به خود جذب می حالکند آنکه در ناحیه

دستمزدها* به مراتب بیشتر می گردیده–.باشد داریاست مستقر

داده‌های عمومی تنها در کتاب فوق ،الذکر مهاجرت«  و»کشاورزان اما در مورد میزان

برای [جذب] تقاضای(آنان کهمحلی تعداد کارگران اضافی نسبت) آقای–به کورولنکو.س

ارائه شده .است این نفراند–رقم می را۶١٣٧٠٠٠د در سراسر روسیهٔ اروپایی بالغ بر

فرمانداری نامبرده در فوق می شود که کارگران نفر١۵کشاورزی شامل٢١٣٧٠٠٠در

فرمانداری که مهاجرت به مقصد آنجا صورت اند،٨گرفته حال آنکه آنجادر را ترک کرده

نفر تخمین زده می .شود صرف نظر از این حقیقت است٢١٧٣٠٠٠که کمبود کارگر به

روشهای محاسبهٔ آقای کورولنکو.س چندان رضایت بخش نیست، با این حال نتیجه گیریهای

عمومی ایشان همچنانکه) در زیر مکرراً خواهیم (دید بایستی تا حدودی صحیح تلقی .شود

اند، بلکه اگر فرض بر ایشانتحریف نه تنها در ارائهٔ تعداد کارگران مهاجر اغراق نکرده

د واقعی بیشتر از آنست که ایشان برمی .شمارند شکی نیست که بخشی باشد،از مطمئناً تعدا

اند از جملهٔ کارگران غیرکشاورزی اینمی دو میلیون کارگری که به جنوب روی آورده

.باشند لیکن آقای شاخوفسکوی م) (م از روی هوای دل نیمی از این تعداد را کارگران

منابع [موجود] کارگرانی که به این صنعتیمنطقه به حساب می .آورند اوال مطابق کلیهٔ

کارگران کشاورزی اند، دوماً اینکه کارگران کشاورزی ای که ًعمدتابه مهاجرت می کنند

آنجا روی می آورند تنها محدود به فرمانداریهای فوق الذکر نمی .شوند خود آقای

ید می .نماید شاخوفسکویایشان رقمی را ذکر می کند که محاسبات آقای کورولنکو.س را تأی

خاک–که که) مشمول ناحیهٔ فوق فرمانداری–الذکر چنین١١سیاه اظهار می دارند که در

،٢٠٠٠٧٠٣پروانهٔ می١٨٩١تعداد ،(گردد کارگران–در کشاورزی آنرا ترک می کنند

( حال آنکه مطابق محاسبات عبور٢۴آقای و کارت شناسایی صادر گردید م) م، ص

نفر عداد١٧۴۵٩١٣تجاوز کارگرانی که اقدام به ترک این فرمانداریها نمودند کورولنکواز ت

اند، ایو اغراق نمینکرده .کند در نتیجه آقای کورولنکو.س در محاسبهٔ ارقام خود ذره

واضح٢ است که مجموع کل کارگران روستایی مهاجر در روسیه می بایستی بیشتر از

میلیون** .باشد

کهای دست از خانه و زمین از»دهقانانی«حصه وجوداینگونه عدهٔ کثیری

: شکل گیری بازار داخلی برای [جذب] ،۴نیروی سال٨ق در های١٠ف مربوط .ک.ردادهبه *جدول

.کار

طریقهٔ دیگری برای تعیین صحت و سقم رقم پیشنهادی آقای کورولنکو.س وجود :دارد از **کتب

نامبردهٔ آقایان تزیاکوف و کودریاوتسف چنین برمی آید که تعداد کارگران کشاورزی ای که در جستجوی

الاقل بعضا از راه آهن استفاده می کنند، حدود یک دهم تعداد کل کارگران است با) روی »شغل«هم

نفر کارگری که از آنان پرسش ریختن٧٢۶٣۵به ارقام هر دو مؤلف مزبور به این نتیجه می رسیم که از

ی کرده .(بودند با نفراین از آنان الاقل قسمتی از طول سفر خود را با قطار عمل٧٨٢٧ط آمده بود تنها

ای ایبر بوده (باشند می کشند، شاهد خودزنده به) فرض آنکه دارای خانه و زمین حصه

پروسهٔ عظیم تبدیل شدن کشتکاران کوچک به پرولتاریای روستایی و اشتهای وافر سرمایه

جرتی می داری.باشد کشاورزی رو به رشد به [جذب] نیروی کارگران ا

اکنون این سؤال مطرح می شود که تعداد کل کارگران اجرتی روستایی مهاجر و ساکن در

روسیهٔ اروپایی چند نفر است؟ تا آنجا که ما اطالع داریم تنها مرجعی که درصدد پاسخ به این

صنایع«می دهقانی در روسیهٔ سؤال»اروپایی برآمده است نوشتهٔ آقای رودنف تحت عنوان

سمپوزیوم[«،١٨٩۴، زمستووی زمستووی»]«ساراتوف سیورنیک باشد»)ساراتووسکوگو

ای از آمار زمستووی مربوط .(به این نوشتهٔ فوق العاده با ارزش شمارههای۶و١١خلاصه

فرمانداری روسیهٔ اروپایی را به دست می .دهد این نوشته ١۴٨ناحیهٔ١٩تعداد

کارگر١٨تا۶٠ مرد در) سنین نفرکل۵١٢٩٨۶٣بین »صنعتکاران«را٢٧٩٨١٢٢از

ذکر می .کند مؤلف مزبور تنها چیزی را %–که کل تعداد دهقانان (سال–یعنی۵۵شاغل

می* صنایع«آورد، تحت»کشاورزی عنوان

کار کارگران اجرتی کشاورزی کارگران)

ی از [نسبت] کشاورزی،درصد کارگران روزمزد، گله بانها، (انباردارها است. برآورد

کارگران کشاورزی به تعداد کل مردان در سنین اشتغال به کار در فرمانداریها و بخشهای

خاک، در مختلف–حدود روسیه، مؤلف را به این نتیجه می رساند که در کمربند سیاه

% کل مردان شاغل، به کار اجرتی ،%–خاک١٠کشاورزی و در نواحی غیر ٢۵سیاه

. این [درصد] تعداد کارگران کشاورزی روسیهٔ اروپایی را که بالغ اشتغالبر دارند

. میلیون۴۴٨این می باشد، به ما می دهد رودنف،) م م، یعنی٣٫۵ص به ٣٣٩۵٠٠٠تخمین

%–به تعداد کل مردان در سنین اشتغال به کار را تشکیل می .(دهد در این رقم٢٠رابطه

کار روزمزدی و کار پیمانی را آمارگران بایستیکه»تنها توجه زعم–داشت آقای رودنف

،–تعداد بر طبق گزارشات مربوط به راه بنا٧١(آهن به اظهار آقای شاخوفسکوی م) م، وصف–ص

توسط سه خط آهن اصلی در ناحیهٔ مورد مطالعه نقل و انتقال داده شدند کارگرانی١٨٩١از که در سال

تعداد کارگرانی که به مقصد (هزارجنوب، تجاوز نمی .کند در نتیجه ٢٠٠٠٠٠بین)١٧٠تا١٨٩کل

میلیون .باشد ضمنا قلت بیش از حد نسبت محل٢کارگران خود را ترک می نمودند بایستی در حدود

ون است کشاورزی–که ای که برای مسافرت از قطار استفاده می کنند مبین عدم صحت نظر آقای .ن

مدتا کارگران کشاورزی تشکیل می دهند، آقای فرض.ن می نماید بیشترین تعداد مسافرین راه آهن ما را ع

ون چشم بصیرتشان از دیدن این حقیقت غافل می ماند که کارگران غیرکشاورزی با تحصیل –دستمزد

بالاتر استطاعت بیشتری در استفاده از راه آهن دارند، و اینکه فصل مهاجرت این کارگران مثال) بناها،

ی (دیگر شامل بهار و تابستان هم می مقنی.شود ها، باربران بنادر و بسیار

های دهقانی بجز کشت مزارع متعلق همچنینبه به زعم آقای رودنف، به کلیهٔ انواع *لفظ»صنایع«پیشه

خود دهقانان و زمینهای خریداری یا اجاره شده توسط آنان، اطالق می .شود بدون شک اکثریت این

یا صنعتی تشکیل می .دهند بنابراین ما نظر خواننده را رابه کارگران اجرتی صنعت«کشاورزی »کاران

این تعداد نزدیکی٢حدود این ارقام به برآورد خود از تعداد پرولتاریای روستایی، جلب می :کنیم در فصل

% کل تعداد دهقانان شاغل صنعت«۵۵را %»کاران دهقانان فرض .شد در اینجا مشاهده می کنیم ۴٠که

% به کلیهٔ اشکال %۵۵کار از ا۴٠این توجه به همهٔ احتمالات ممکنه، متجاوز تشکیلاز می .دهند ب

اجرتی مبادرت می .ورزند

وقتی« جزو مقولهٔ صنایع می آورند که شغل اصلی شخص یا خانوادهٔ معینی را تشکیل بدهد

م)۴۴۶.(* م،

رقم [پیشنهادی] آقای رودنف را بایستی کمترین میزان ممکنه تلقی نمود، زیرا اوال،

و٧٠ در بعضی موارد حتی به گزارشاتدههٔ٨٠دههٔ سرشماری زمستوو به دلیل آنکه به

اند و در ثانی در تعیین درصد کارگران مربوطکشاورزی می شوند، کم و بیش قدیمی شده

نقاطی که در آنها سرمایه‌داری کشاورزی توسعهٔ فرمانداریهای–فراوان غربی و بالتیک

داده‌های دیگر، ما به .ان قبول به هر صورت به علت فقدان بهد حساب آورده یافته–نشده است

میلیون قناعت می همین٣٫۵.ورزیم رقم

دهقاناناند به وضعی یکافتاده درپنجم نتیجه، از ظواهر امر چنین پیداست که در حدود

انجام کار اجرتی برای دهقانان و اربابان متمول .است شغل«در که»اصلیشان به اقتضای آن

روه از سوداگرانی هستیم که طالب نیروی کار اینجاپرولتاریای ما شاهد [ظهور] اولین گ

که در حدود نیمی از پایین ترین روستاییاقشار .است اینها سوداگران روستایی ای هستند

را به استخدام خود درمی .آورند به این ترتیب بین تشکیل قشری از دهقانانسوداگران

د درونی کاملی به چشم می خورد، روستایی»دهقانان«پیونبه و گسترش پایین ترین قشر

عبارت دیگر افزایش تعداد پرولتاریای .روستایی بورژوازی دهقانی در میان این سوداگران

ناحیهٔ۴٣٫۴% فرمانداری ای٩وورونژ را ایفا می :نماید مثال روستاییدر نقش برجسته

نانچه ما این .(درصد اند۴٣۴چ رودنف،) کارگرانص کشاورزی به استخدام دهقانان درآمده

را به عنوان درصدی ثابت به کلیهٔ کارگران روستایی سراسر روسیه تعمیم بدهیم، متوجه

میلیون کارگر کشاورزی خواهیم١٫۵به شد که بورژوازی دهقانی تقاضا برای [جذب] حدود

که از یک طرف میلیونها کارگر در جستجوی کار را وجود»دهقانانی«به می .آورد همان

ار عرضه می دارند و از طرف دیگر تقاضا برای [جذب] کارگران اجرتی بسیاری بازبه

وجود می .آورند

اهمیت کار اجرتی در ١٠-کشاورزی

که اکنونبپردازیمبدلیل اجازه بدهید به شرح خصوصیات اصلی مناسبات اجتماعی جدیدی

ها را مورد بررسی کشاورزیآنقرار صورت می گیرد و استفادهاهمیت از کار اجرتی در

.دهیم

اند، در زمرهٔ تنگدست کارگرانترین کشاورزی ای که به این کثرت به جنوب سرازیر شده

کارگرانی که به فرمانداری خرسون وارد می شوند، اقشار١٠/٧به دهقانان قرار .دارند

زاران آنانورست صدها و علت»ه نداشتن پول کرایهٔ قطار پای پیاده، طی طریق می کنند؛

های قابل کشتیرانی، با تحسین هیبت پر راهابهت را در طول مسیر راه آهن و کنارهٔ رودخانه

نتیجتا این رقم شامل عدهٔ کثیری از دهقانانی که شغل اصلیشان کار اجرتی کشاورزی نبوده ولی *کار

اجرتی.گردد کشاورزی برایشان معادل کار در مزرعهٔ متعلق به خودشان می باشد، نمی

قطارهای سریع السیر و کشتیهایی که به نرمی روی سطح آب می خرامند، پیاده طی می

روبل خرج راه با .(٢خود کارگران بطور متوسط در تزیاکوف،)٣۵حدود کردند«ص

برمی* دارند

چه بسا اتفاق می افتد که کارگران حتی فاقد وجه الزم برای اخذ پروانهٔ ،عبور

می باشند و با صرف ده کوپک یک کارت شناسایی ماهانه برای خود دست و پا می :کنند این

روز به طول می انجامد، و بعد از یک چنین پیاده روی طوالنی سفر١٠الی١٢گاهی) بین

لحم سرد (بهاری پای آنان آماس کرده پینه می بندد و کبود بامی پای برهنه در میان گل و

قایقهای) بزرگی که .شوددوبیبا حدود یک دهم کارگران این مسافت را با استفاده از

نفر دارند و معموال الوارهای۵٠تا٨٠از رنده نشده ساخته می شوند و ظرفیتی برابر

.نند گزارشات کمیسیون رسمی حداکثرکمیسیون) ظرفیت آنها استفاده می (شود طی می ک

سالی نمی گذرد (»که به خطرات وخیم این شکل مسافرت اشاره می زوه٩٠:کند گین )(تسف

همانجا، چند)«ص تایی از این دوبی های انباشته از مسافر با مسافرینش به قعر آب فرو نرود

باشند که البته از اییک .(می اکثریت قریب به اتفاق این کارگران، دارای زمین ٣۴حصه

واقعیت امر اینست وجب»که تجاوز نمی .کند آقای تزیاکوف به درستی چنین اظهار می :دارد

همهٔ این کارگران کشاورزی بیشمار را پرولتاریای روستایی بدون زمینی تشکیل می دهند که

زمین تنهابه منبع معیشت آنان اشتغالات خارج از محل می باشد ... [روال] دست کشیدن از

سرعت)«ص رشد می کند، و همزمان با آن بر صفوف پرولتاریای روستایی افزوده می شود

.( تعداد کارگران تازه وارد، یعنی کسانی که برای اولین بار به جستجوی کار می ٧٧روند،

% بالغ می .گردد ضمناً مؤید٣٠از بارز سرعت این رشد است. تعداد این تازه واردین به

پی یندایمی.برد رقم می توان به میزان سرعت پروسهٔ تشکیل کارگران رویکشاورزی ا

مهاجرت دسته جمعی کارگران، اشکال خاصی از استخدام مخصوص سرمایه‌داری بسیار

پیشرفته را به وجود آورده .است در جنوب و جنوب شرقی ،[کشور] در جایی که هزاران

های متعدد کار به وجود آمده .است این بازارها عموماً انددر کارگربازار و کارفرما جمع آمده

شهرها، مراکز صنعتی، دهات مشتغل] به [امور تجاری و هفته بازارها تشکیل می .شوند

خصوصیت صنعتی بودن مراکز مزبور، توجه خاص کارگرانی را که به راحتی مشاغل غیر

ه این ترتیب در فرمانداری کشاورزیکیف، را نیز اختیار می کنند، به خود جلب می .کند ب

بازار کار در شپوال و سمال مراکز) بزرگ صنعت (چغندرقند و شهر بالیاتسرکوف تشکیل

می .شود بازار کار در فرمانداری خرسون در دهات تجاری نووکرنیکا،) بیرزوال و

کارگر– در آن جمع می محلی٩٠٠٠شوند که در روزهای یکشنبه متجاوز موستوویه–از

و بسیاری دهات ،(دیگر ایستگاههای راه آهن زنامنکا،) دولینس کایا، و (غیره و ی)شهرها

الیزاوت گراد، بوبرنیتس، ووزنه سنسک، اودسا، و (غیره تشکیل می .گردد تابستان،

لقب) محلی ی(ولگردان اودسا نیز برای گرفتن شهرنشین»کادتها«کار ها، کارگران و

ای، گرو گذاشتن خرجاشیاء، راه از طریق فروش اموال، حتی اشیاء خانه، یا رهن گذاشتن زمین *حصه

با قول از«بازپرداخت کشیشان، اربابان و کوالکهای پوشاک»محلی و غیره، و حتی قرض کردن پول

بصورت۵۵.( کار به دست می آید شاخوفسکوی،) ص

ینجا می .رسانند در اودسا، کارگران روستایی برای گرفتن کشاورزی،کار خودشان را به ا

بازار۵٨:( علف .(چینها تزیاکوف،) به»ص مکانی می روند به نام میدان سره دینسکایا یا)

کارگران از رفتن به بازارهای دیگر خودداری کرده، به امید کسب درآمد بیشتر، »رهسپار

رکز مهمی است که در آنجا کارگران را شهرستانبرای کریووی روگ اودسا.«م می شوند

کار کشاورزی و استخراج معدن استخدام می .کنند شهرستان کاخووکا واقع در فرمانداری

کارگر را به خود جلب می کرد حائز توریدا۴٠٠٠٠اهمیت بخاطر بازار کارش که سابقاً تا

مع می شدند، در کارگرحال در آنجا فراوانی٩٠بین٢٠٠٠٠تا٣٠٠٠٠ج است، در دههٔ

ها برمی آید حاکی از آنست که این تعداد تقلیل یافته .است حاضردر آنچه از بعضی داده

فرمانداری بسارابیا بایستی از شهر اکرمن نام برد؛ در فرمانداری اکاته رینوسالو از شهر

ون، اکاترینوسالوکه و ایستگاه لوزووایا، در فرمانداری دون از شهر روستوف مشرف به د

کارگر آمد و شد می .کنند در شمال در١۵٠٠٠٠قفقاز هر یک از این نقاط هر ساله تا

بایستی از شهرهای اکاته رینودار و نووروسیسک، ایستگاه نی خورتسکایا و محالت دیگر

دهکدهٔو نامبالاکوو برد، در فرمانداری سامارا دهکدهٔ بوکروفسکایا آن) طرف ،(ساراتوف

بایستی ذکر .نمود و در فرمانداری ساراتوف از شهرهای خوالینسک محالتو دیگر را

.وولسک در فرمانداری سیم بیرسک از شهر .سیزران به این ترتیب مالحظه می شود که

اختالط«یعنی کشاورزی و سرمایه»صنعت داری در نواحی مرزی شکل جدیدی از

.است چنین اختالط وسیعی اختالطیتنها از کار اجرتی کشاورزی و صنعتی به وجود آورده

یعنی صنعت ماشینی بزرگ که از در–اهمیت دورهٔ نهایی و بالاترین مرحله سرمایه‌داری

کاسته، گذشتن از یک شغل به شغلی دیگر را تسهیل نموده، کار«اشکال مهارت»یدی

صورت* می مختلف–.گیرد استخدام را یک دست و همگون می کند

ر این محل حقیقتاً که بسیار ویژه بوده و مختص کشاورزی اشکال سرمایه استخدامی د

داری .است هیچ یک از اشکال نیمه پدرسالاری، نیمه مقید استخدام کارگر که در کمربند سیاه

خاک مرکزی به کرات مشاهده می گردد، در اینجا به چشم نمی .خورد تنها مناسباتی که در]

مناسباتای بین استخدام کننده و استخدام شونده یعنی [اینجامعامله باقیمانده است عبارتست از

همچنان که همیشه تحت مناسبات تجاری–سرمایه در خرید و فروش نیروی .کار کارگران

استخدام روزانه یا هفتگی را ترجیح می دهند داری–زیرا پیشرفته می] توان مشاهده [نمود

یق تر با نرخ کار در بازار کار منطبق به.سازند این وسیله می توانند دستمزد خود را دق

(ورستی محوطهٔ هر بازار تا شاهی آخر تثبیت شده است بهای۴٠و کار در) شعاع ًحدودا »

برای کارفرمایان پایین آوردن بهای کار بسیار دشوار است، زیرا موژیکی که قدم به بازار

ای ردیگر جستجوی [کار به کارنقطه می گذارد ترجیح می دهد که دست به کار نزند و یا د]

ی از اختالط کار کشاورزی با غیرکشاورزی اشاره می .کند آقایدر شاخوفسکوی به شکل *دیگر

رودخانهٔ١۵تا٢٠ دنی یپر هزاران بلم به طرف شهرهای پایین دست رودخانه در .حرکتند در هر بلم

کارگر»آنها (کارکنان) وجود دارند که اکثرا بیه لو روسی و روسهای کبیر فرمانداری اورل می .باشند

،امید عمدهٔ این کارگران اشتغال تمام«به طول سفر عمال چیزی دریافت نمی در]کنند عوض کار [خود در

برآورده می دروکنی»پرحاصل«.شود و خرمنکوبی .است این خواست تنها در سالهای

.( بدیهی است که نوسانات شاخوفسکوی،١٠۴شدید برود)«ص تا اینکه تن به مزد کمتر بدهد

آنطور که کارفرمایان معموال ادعا دستمزد–می باعث نقض قراردادهای بسیاری می شود

ا شرایطتوافق کار کنند»ب نه فقط از جانب یکی از طرفین بلکه از جانب هر دو :طرف

کارگران بین خود بر سر تقاضای بیشتر توافق می کنند، طرفین:«و صورت می گیرد

کارفرمایان١٠٧.(* بر سر پرداخت همانجا،)کمتر ص

پرداخت میزانآشکار»نقدی تسلط

، در مناسبات بین طبقات را در اینجا می توان به عنوان بدون«مثال توجه به عواطف انسانی

که« تنها وقتی کارفرمای»کارگران مجرب خیلی خوب می از:یافت»داند واقعیت زیر در

که آذوقه شان تمام شده .باشد زارعی تعریف می کرد موقعی سرتسلیم»که فرود می آورند

وی برای استخدام کارگر به بازار [کار] وارد می شود، در میان کارگران شروع به قدم زدن

وی کوله پشتی آنان فرو می کند :(!کذا) اگر میهنوز نماید و در این میان چوبدستش را ت

قدری«و نان در آن باقی مانده باشد، با آنها اصال حرف نمی زند و بازار را ترک می کند

سلسکی وست نقل)»نیک ها«از در بازار خالی تاشود همهٔ کوله آنقدر»پشتی صبر می کند

،١٠٨-١٠٧.( همانجا، ،١۵ص پیک]«،١٨٩٠ش [روستایی

مالحظه می شود که اینجا هم مثل هر جای دیگری که تحت [سیستم] سرمایه‌داری پیشرفته

باشد، کارگر به طرز خاصی مورد ستم سرمایهٔ کوچک قرار می .گیرد کارفرمایان بزرگ

بخاطر** مالحظات

تجاری صرف از اجحافات کوچکی که صرفهٔ زیادی ندارد و چنانچه به

د منشاء زیان فراوان می شود، اجتناب می .ورزند به همین استناددلیل آن دعوایی اقامه شو

کارگر در استخدام هم٣٠٠الی٨٠٠(دارند به عنوان مثال، کارفرمایان بزرگ آنهایی) که

سعی می کنند از ترک کار کارگران در آخر هفته جلوگیری نمایند و خودشان قیمت [کار] را

می کنند، بعضی از آنان حتی سیستم باافزایش توجه به تقاضای [نیروی] کار تعیین

دستمزدی را اختیار می کنند که طی آن چنانچه قیمت کار در آن نواحی بالا برود دستمزدها

و همانطور که از مدارک مربوطه برمی آید نفع حاصل از را–دلسوزی افزایش بدهند

از اضافه دستمزد کارگرانپرداختی و عدم اقامهٔ دعوا برعلیه] [کارفرمایان به مراتب بیشتر

.( برعکس، کارفرمای کوچک پایبند به و١٠۴هیچ بوده١٣٢-١٣٠ص است همانجا) ص

مزرعه»دستچین«می نشینان و آلمانی الاصل ها کارگران خود را با چیز»دقت .نیست

در سالهای پرحاصل، در وقت خرمن، کارگر سوار بر خر مراد است، و عقب نشاندن وی *»کاریست

می شود، ولی او رد می کند، ورد زبان او :اینست هر قیمتی را که من .دشوارمی قیمتی به او پیشنهاد

خواهم بدهید تا برایتان کار .کنم این وضع نه بخاطر آنست که کارگر نایاب است بلکه بخاطر آنست که به

گزارش)١٢۵.( منشی بخش، شاخوفسکوی، حالا«ص نوبت قول»ماست کارگران

یی که محصول کم است و بهای کار تنزل کرده است، کوالک کارفرما دراز منشی»سالها اربابی می :گوید

این موقعیت برای اخراج کارگران قبل از انقضای موعد مقرر استفاده می کند و کارگران مزبور فرصت

ای دیگر را در آن فصل از دست می دهند گشتنهمانجا،) به دنبال کار در آن محل یا فرصت رفتن به نقطه

ص١٣٢.(

مسئلهٔ.«.پیشگفتار– «انگلس،.ف).فورورت»مسکن .ک.ر»تسورووهنونگسفراگه. **انگلس،.ف

)(ویراستار٩١.(

%»می اضافه دستمزد می دادند؛ اما مقدار کاری که از کردند١۵یا٢٠آنان به آنان

که فاحشه«برای .(هایی همانجا،)١١۶» درصد«ص بیشتر از دیگران کشیدند«۵٠بود

مهاجرانی روز.«که و شب نمی چنین»شناسند کارفرمایی کار می کنند، به قول خودشان

بالای سر آنان می گمارند یعنی) بهباعث دروگرنوبت استخدام می کنند، پسران خود را

دگان در روز سه نوبت عوض می کنند تا با رمق تسریعتازه کارگران (!میشوند تسریع کنن

بهاند همین دلیل کسانی را که برای مهاجران آلمانی کار تری»کرده کارگران را سیخ :بزنند

می توان از روی ظاهر تکیده شان به آسانی تشخیص .داد بطور کلی مزرعه نشینان و

اند ابا دارند، بطوری که نبه کار آلمانیهاکرده از استخدام کسانی که سابقاً روی املاک مالکا

شما«.(همانجا)* طاقت سرعت کار در مزرعهٔ ما را آنانندارید صریحاً می :گویند

صنعت ماشینی بزرگ از طریق متمرکز نمودن عدهٔ کثیری کارگر، دگرگون نمودن

ات روشهایبین تولید، و از بین بردن کلیهٔ پوششها و ظواهر سنتی و پدرسالاری که مناسب

اند، همیشه منتهی به عطف توجه عمومی به سوی این مناسبات طبقاتو را مغشوش نموده

کوشش در جهت اعمال کنترل بر مقررات عمومی می .نماید این پدیده که نمونهٔ بارز آنرا در

ها می توان مشاهده نمود، در کشاورزی سرمایه‌داری روسیه، درست بازرسیدر کارخانه

شاورزی سرمایه‌داری بیش از هر جای دیگر توسعه یافته، شروع به ایتظاهر که منطقهک

هم در فرمانداری خرسون نموده١٨٧۵طی .است مسئلهٔ وضع بهداشتی کارگران حتی در

مجدداً به دومین١٨٨٨آن کنگرهٔ پزشکان زمستووی فرمانداری خرسون مطرح گردید و در

هٔ وضع کارگران تدوین .گردید بررسی ایوضع برای برخورد١٨٨٩برنامهمطالع شد و در

تا حدی از روی شرایط کار در بهداشتی٩٠-١٨٨٩دهات در) مقیاسی کامال (محدود در

دورافتاده پرده .برداشت مثال در اکثر موارد کارگران فاقد محل سکونت می باشند، اگر

ته شده است، همتعداد وجود داشته باشد از نظر بهداشتی اغلب خیلی نامناسب اطاقکهاییساخ

که محل سکونت مثال چوپانانی است که از رطوبت وجود–شدید، زیادیبیغولهدارد هم

تراکم سکنه، سرما، فقدان نور و هوای خفهٔ آنجا در .عذابند غذای آنان اغلب بسیار نامطلوب

است،کار که به مراتب بیشتر از .است١٢٫۵الی١۵ساعات ساعات کار روزانه قاعدتاً بین

.(ساعت در گرم ترین ساعات روزانهٔ١١الی١٢روز متداول در صنعت بزرگ می ):باشد

و موارد اختالالت دماغی فراوان دیده می .شود کار تنفس–با داده می ًاستثنائا«شود »

ای کار و به وجود آمدن امراض ناشی از کار می .شود مثال ماشینکار موجب تقسیم حرفه

پشت ماشین خرمنکوبی آنها) بندهای غله را توی ماشین غربال می غربال«درریزند، »کنها

قزاقها به تنهایی یا از طریق محله منطقهٔ»به کوبان نیز دیده می همین»قزاقهای«شود خصوصیات *در

جای افسوس است که هزارما و یک وسیله برای پایین آوردن بهای نیروی کار متشبث می شوند !کذا)

کم کردن جیرهٔ در»غذایی، دست اطالعات»محله«:(!نداریم مفصل تری دربارهٔ این آخرین کاربرد

ای از دستمزد، ضبط پروانهٔ عبور کارگران، تحصیل احکام افزودنعمومی بر میزان کار، بریدن گوشه

ن به نرخی بالاتر از یک دایرحد به مانع شدن برخی از زارعان به ضرب جریمه از استخدام کارگرا

شورنی« وست نوشتهٔ»نیک بلوبرودوف،.ا مندرج کارگران«در مهاجر منطقهٔ «کوبان معین،») و .غیره

،۵.( فوریهٔ١٨٩۶ص

این کار خیلی خطرناک و طاقت فرساست، خاشاک درشت غله توی صورتشان می ،(خورد

آنها) بندهای غله را بالا می اندازند، اینکار آنقدر سنگین است که هر یکی و»بالااندازان«دو

ها زنانکلیهٔ خرده کاهها را جارو می کنند، ساعتیپسربچه یکبار نوبت عوض می .(کنند

کارگر آنرا در انبارکها کپه می .کنند تعداد کاهها٣الی۵کسانی را به کناری کشیده، سپس

که در سراسر فرمانداری مزبور به کار خرمنکوبی اشتغال دارند بایستی متجاوز از

نفر٩۴.(* باشد تزیاکوف،) ٢٠٠٠٠٠ص

آقای تزیاکوف در رابطه با نتیجهشرایط گیریهای

بهداشتی کار کشاورزی بدین قرار :است بطور کلی نظر قدما دربارهٔ اینکه کار کشاورزی

است، امروز با توجه به اینکه روح سرمایه‌داری دلپذیرترین‌ها«بر و سالم ترین »پیشه

کشاورزیضع مسلط گشته است، صحیح ناست. با ورود ماشین آلات کشاورزی، و

بهداشتی کار کشاورزی نه تنها بهتر نشده بلکه بدتر هم شده .است ماشین آلات، تخصص

نیروی کار را که قبال در کشاورزی چندان سابقه نداشت به عرصهٔ کشاورزی وارد نموده

است، بطوری] که در اثر عدم آشنایی کارگران به این [تخصص تنها تأثیر آن گسترش

قسام)«ص ضایعات جسمانی در میان ساکنین روستاها بوده یاست و انواع و امراضهاا حرف

٩۴.(

یک نتیجه از بررسی های شرایط بهداشتی بعد) از خشکسالی و شیوع (وبا کوششی بود در

جهت برپا نمودن مراکز درمانی و انبار آذوقه که کارگران می بایست در آنجا ثبت نام می

ته و غذای ارزان در اختیارشان گذاشته نمودند.شود تا تحت نظارت بهداشتی قرار گرف

صرف نظر از محدودیت ابعاد این اقدام و نتایج حاصله از آن و صرف نظر از موجودیت

پای** در هوای این مراکز

، به هر صورت این اقدامات به عنوان یک حقیقت تاریخی

در پراهمیتکنگرهٔ حاکی از مسیری است که سرمایه‌داری در کشاورزی پیش گرفته .است

های جمع آوری شده توسط کارورزان، پزشکانچنین فرمانداری خرسون، برمبنای داده

پیشنهاد :گردید اهمیت مراکز درمانی و انبار آذوقه و نیاز به بهبود شرایط بهداشتی و گسترش

بورس کاری که به تهیهٔ فعالیتهای–اطالعات آنها به حدی که به آنها جنبهٔ بورس کار بدهد

به رسمیت شناخته شود؛ وط–گسترش به ارزش کارهای مختلف و نوسانات آنها مرببپردازد

دامنهٔ بازرسی بهداشتی به کلیهٔ مزارع کم و بیش بزرگی که عدهٔ نسبتاً زیادی کارگر در آنها

،( نظیر)«ص١۵۵گذراندن آنچه در مؤسسات صنعتی اعمال می کار»شود می کنند،

ستفاده از ماشینهای کشاورزی و صورت برداری از مقرراتحوادث سفت و سخت حاکم بر ا

مربوطه؛ مطرح کردن مسئلهٔ حق دریافت خسارت کارگران و تهیهٔ وسایل حمل و نقل

اغلب توسط کارگران اجرتی انجام می .شود یعنی–لذا توجه–خرمنکوبی داشته باشید که این *عملیات

تعداداند کسانی که در سراسر روسیه به عنوان خرمنکوب استخدام ازشده روی این رقم می توان به زیادی

پی .برد

که نظرات آن دربارهٔ مسئلهٔ ای–سازماندهی فرمانداری اجالسیهٔخرسون زمستووی **از۶ناحیه

اجالسیه برعلیه این سیستم رأی .داد مالکین نظارت–۴محلی، بر کارگران را آقای تزیاکوف یاد آور شد

و تبدیل«غیره کردن کارگران به موجوداتی کامال تن رهٔ»پرور زمستووی فرمانداری را متهم دایبه

.نمودند

ای به تصویب موتوریرساند مناسب تر و ارزان .تر پنجمین کنگرهٔ پزشکان روسیه قطعنامه

رسون در زمینهٔ کهچگونگی طی آن توجه زمستووهای ذینفع را به فعالیتهای زمستووی خ

بازرسی پزشکی و بهداشتی، جلب می .کرد

***

در خاتمه اجازه بدهید دوباره به سراغ اقتصاددانان نارودنیک .برویم در بالا مالحظه

گردید که اقتصاددانان مزبور به ایده آل سازی از سیستم کار خدمتی پرداخته و چشمان خود

.اند در اینجا داریاین در مقایسه با سیستم کار خدمتی رابسته بر روی ماهیت مترقی سرمایه

کارگران نداشته، نکته»مهاجرت«طرفدار را هم اضافه کنیم که آنها نظر مساعدی نسبت به

ون را که گویای کارگران–نحوهٔ می .باشند به عنوان مثال نظر آقای »اشتغالمحلی«.ن

در [مورد دهقانانی که ... است]»در نقل می برخورد:کنیم متعارف نارودنیکها به این مسئله

جستجوی کار ترک دیار می کنند ... این سؤال پیش می آید که اینکار آنها از نقطه نظر

ی دارد؟ اینکار نه از نظر منفعت شخصی هر یک از دهقانان بلکه اینکه اقتصادیهاتا چه فاید

اقتصاد ملی مفید می باشد؟ ... چهآنچه حد به حال کل دهقانان و تا چه حد از نقطه نظر

منظور نظر ماست اشاره به مضار صرفاً اقتصادی اینگونه ترک دیار سالانه به نقاط

نامعلوم، در طول تابستان می باشد، در حالی که دور و برشان این همه کار ریخته است

)«...ص٢۴-٢٣.(

کارگران نه تنها ترک«برای بر»دیار آنست علیرغم–که نظریهٔ اعتقاد–نارودنیکها ما

دارد، بلکه بطور کلی بایستی به عنوان اقدامی صرفا«مترقی ً خود»اقتصادی آنان فایدهٔ

اشتغالات« قلمداد»محلی گردد؛ و اینکه نبایستی توجه مردم را معطوف به جایگزین کردن

طوف به از بجایمیان اشتغالات خارج از محل نمود، بلکه برعکس بایستی توجه آنها را مع

برداشتن کلیهٔ موانع موجود بر سر راه مهاجرت آنان نموده به هر طریق ممکن آنرا تسهیل

کرد و سعی نمود که وسایل مسافرت کارگران را بهبود بخشیده، هزینهٔ آنرا تقلیل داد و قس

.علیهذا این اعتقاد ما مبتنی بر دالیل زیر :است

به این صورت برای کارگران ترک«حاصل زاییدهٔین»دیار صرفا«اً (»اقتصادی ١منافع

می آید که آنها به نقاطی می روند که در آنجا سطح دستمزدها بالاتر بوده و موقعیت آنان به

عنوان جویندگان مشاغل، متضمن مزایای بیشتری .است با وجودی که [درک] این استدلال

ادعایی اقتصاد«می رفیع»ملی سادهتر است، با اینحال کسانی که عاشق عروج به نقطه نظر

باشند، اغلب آنرا فراموش می .کنند

باعث از میان رفتن اشکال مقید استخدامی و کار خدمتی می ترک«.گردد (دیار ٢»

اجازه بدهید به یادتان بیاوریم که مثال زمانی که مهاجرت هنوز در مراحل تکوینی خود

( بدون تأمل متوسل به سیستم استخدام زیر می بود،:شدند مالکان جنوبی و) سایر کارفرمایان

آنها عاملینی به فرمانداریهای شمالی می فرستادند تا از) طریق مأمورین (روستایی کسانی را

که* بدهی مالیاتی داشتند با شرایطی بسیار ناعادالنه به استخدام .درآورند

کارفرمایانی که

بت آزاد برخوردار بودند، لیکن کسانی که شغلدر به بازار عرضه می کردند از مزیت رقا

جستجوی آن مشاغل به این در و آن در می زدند از این مزیت محروم .بودند ما مواردی را

اند از شر کار خدمتی و کار مقید خود را خالص ایمنموده که دهقانان حاضر ذکربوده نموده

حتی به کار در معادن تن .دردهند

اینطور با ترک«نارودنیکها دارد»دیار که ارضیون ما بر سر لذامسئلهٔ چنان اعجابی ن

یک دل و یک زبان .شوند به عنوان مثال آقای .س کورولنکو را در نظر .بگیرید ایشان در

رعایا کتاب»مهاجرت«می خود مبادرت به نقل هزار و یک عقیدهٔ اربابان در مخالفت با

تحویل ما اشتغالات«می خارج از نمایند»استدلال«درذم»محل و دست آخر یک مشت

عادت«،»میخوارگی«، به دهند،»عیاشی«،»سرکشی به این معنی که این کار باعث

ولع تفریح و داشتن یک سعی«،»آیندهٔ در فرار از خانواده و سرپرستی »تزویر«،»فرزندان

خره به ومصداق و»بالا غیره می .گردد این هم یک استدلال بسیار جالب روشنتر«:دیگر

اگر«، قلوه سنگ از جایش تکان نخورد به دورش خزه می ضرب»بندد الامثلی که می‌گوید

انسان هم اگر در یک نقطهٔ ثابت رحل اقامت بگزیند بدون شک به مال و منال خواهد

.( این ضرب الامثل حقیقتاً که به طرز بارزی حاکی از سرنوشت م٨۴انسانی م، رسید)«ص

ای که ما در بالا به آن ایاشاره خود تکان .نخورد آقای کورولنکو از استپدیده که از ج

از کارگران، بعضی فرمانداریها را ترک کرده یعنی»زیادی«و از اینکه کردیم–تعداد

کمبود نیروی کار که به این ترتیب به وجود می آید برای کارگرانی که از فرمانداریهای دیگر

اصال خوششان نیامده .است آقای موهبتی–.س به حساب می بهآید آنجا روی می آورند

کورولنکو به این حقیقت تا آنجایی که به مثال فرمانداری وورونژ مربوط می شود، به یکی از

ًظاهرا اشاره» می یعنیای–.کنند کثرت عدهٔ دهقانان صاحب زمین اهدایی دالیل–حصه آن

ضع شان چندان رضایت بخش نیست و نگران تکه اینگونهزمین دهقانانی که از لحاظ مالی و

اند شانه خالی می کنند و بیمقدارشانبطور نیستند، مکرراً از انجام تعهداتی که به عهده گرفته

کلی حتی در مواقعی که مشاغل زیادی در محل برایشان وجود دارد، آمادگی بیشتری در

«اینگونه ر،» از خود نشان می ترک.دهند یار و دیار به قصد رفتن به فرمانداریهای دیگ

دهقانان با توجه به دلبستگی ناچیزی (!کذا) که به حصهٔ بیمقدار خود دارند و گاهی مواقع

بدون داشتن هیچگونه ابزار، با سهولت بیشتری دیار خود را در جستجوی مال و منال در

لی محلی برآیند و نقاطیا دور از محل سکونتشان ترک می کنند، بدون آنکه درصدد یافتن شغ

اند دلواپسی داشته باشند، زیرا که آنها از مال حتیدنیا از بابت تعهداتی که به عهده گرفته

چیزی«.(همانجا) ندارند که قابل ضبط و توقیف باشد

حق مطلب را درست ادا می دلبستگی!«.کند »ناچیز

پرداختی حقهای«به به»الزحمه .بعد مؤلف حتی مبادرت به ذکر شاخوفسکوی،٩٨صورت م م *ص

وف،۶۵– م م منشی–تزیاکص ها و ریش سفیدان ده برای استخدام دهقانان با شرایط مناسب می .نماید

انقیاد.« در اقتصاد ،»ملی عنوان مقاله عبارتست جماعت«از دهی و مالیات تری»سرانه روگوف،

مشاغل« دور و دهقانانیت»بر و ترک«ارجح این»دیار عبارت، کسانی را که از مضار

محلی* صحبت می کنند بایستی به شک !بیاندازد

به معنای ایجاد تحرک در میان ساکنین است. ترک دیار کردن یکی ترک«از (دیار ٣»

دهقانانی است که تاریخ بیش از حد به روی خزه«آنان مهم»بستن ترین عوامل جلوگیری از

تا از جای خود کنده نشوند قادر به پیشرفت خزهنخواهند بسته .است تا موقعی که سکنهٔ روس

بود و این نشانهٔ کمال سادگی ماست که تصور کنیم مکتب خانهٔ ده می تواند چیزی را به مردم

بیاموزد که آنها می توانند از آشنایی بی واسطه با مناسبات و نظامات مختلف موجود در

وره ده یاد شمال.بگیرند و جنوب، در کشاورزی و صنعت، در پایتخت و ک

که ما به کرات از این–اثر هم یکی دیگر از اثرات سوء تعصب نارودنیکی .است آقای *تزیاکوف

کارگران محلی فرمانداری اندخرسون که بسیاری ایماز به این حقیقت توجه ارزندهنموده شان استفاده کرده

علیرغم اینکه در این فرمانداری کمبود شدید کارگر وجود دارد، به فرمانداری توریدا روی می .آورند

اینکار در حکم زیان رساندن به می»کارفرمایان ای«:خوانند فوق العاده ایشان»پدیدهعجیب این حقیقت را

د دست می کشند در حالی که معلوم نیست در وفرمانداری کارگرانی می شود که از مشاغل محلی خو

.( به نظر ما این گفتهٔ آقای تزیاکوف است که فوق العاده توریدا)«ص٣٣عجیب برایشان کاری پیدا بشود

.است آیا کارگران واقعا از درک منافع خود عاجزند و آیا این حق را ندارند که به دنبال مساعدترین شرایط

نرخ) دستمزد کارگران کشاورزی در فرمانداری توریدا بیشتر از فرمانداری استخدامیخرسون بگردند؟

به زندگی و کار در محل صدور شناسنامه .(استمکلفو آیا واقعا درست است که موژیک مزبور

اش دریافت«بشود؟ »حصه

توضیحات

که وشتهٔسه لنین حاصل تحقیقات عظیمی توسعهٔ«نبود سرمایه‌داری در ١-کتاب»روسیه

گروه سال»مبارزه به طول .انجامید لنین بلافاصله بعد از دستگیریش در رابطه با جریان

ا برای نوشتن این کتاب سندر پترزبورگ، کار مجدانهٔ خود برای«ر رهائی طبقهٔ کارگر

زندانالبتهقبل آغاز نمود و آنرا در دوران تبعید خود در دهکدهٔ شوشنسکویه به پایان .رساند

، مدتها در جستجوی ماتریال برای تهیهٔ از کتابش آنکه وی مبادرت به نوشتن این کتاب بنماید

.بود

از چنین»زمان می به١٨٩۶:نویسد تاریخ دوم لنینژانویهٔ در اولین نامه خود از زندان

ای ذهنم را سخت به خود مشغول داشته، و هر چه که زمان میگذرد دستگیریمتشدید نقشه

.میشود مدت مدیدی است که روی یک مسئلهٔ اقتصادی کار می کنم مسئلهٔ) بازاریابی

محصولات صنایع مانوفاکتور در داخل ،(کشور متون متعددی را انتخاب و طرحی برای

ام به سیاین آن تنظیم کرده ام، و حتی مبادرت به نوشتن مطالبی در این زمینه هم بررنموده

منظور که، چنانچه از گنجایش یک مقالهٔ قابل درج در مجالت بیرون باشد، آنرا به صورت

کتاب منتشر .نمایم رها کردن این کار برایم بسیار ناگوار است و امروز ظاهراً دو راه برایم

ه است، یا بایستی در همینجا آن را به انجام برسانم و یا به کلی از فکر آن باقیدست ماند

.ک.ر٣٧.( به چاپ حاضر، .بردارم)«ج

لنین در همین نامه، جدا از سفارشاتی که در مورد لیست کتابهای مورد نیازش به عمل می

آورد به تشریح طرح کار خود نیز می :پردازد

یاجم،-بخش همانند کتابم، به دو بخش تقسیم می .گردند لیستالف کتابهای مورد »احت

که امید دارم به هر حال تئوریک–آنرا .عام این بخش نیازمند تعداد کتابهای کمتری است

انطباق اصول هر-تئوریک چند این بخش محتاج کارهای مقدماتی .بیشتریست بنویسم–ب

ابهای بسیار بیشتری الزم .است بهاشکالات واقعیتهای .روسیه برای نوشتن این بخش، کت

( نشریات .زمستوو قسمتی از آنها را در حال حاضر عمدهٔ١در این کار بدین قرار :است

(کوچک را می توان سفارش داد و بخشی را ایرسالههایهم دیگر اختیار) دارم، لیکن پاره

یات–اوراق (دولتی می٢نشر توانم از طریق آمارگرانی که می شناسم به دست آورد؛

ها و .غیره این مدارک اهمیت فراوانی کمسیونها،دارند، گزارشات و صورت جلسات کنگره

لیکن دسترسی به آنها دشوارتر .است بعضی از آنها، حتی فکر میکنم اکثرشان در کتابخانهٔ

انجمن٣٧.( اقتصادی آزاد موجود باشند .ک.ر) چاپ حاضر، ج

الیزارووا در خاطرات خود چنین می نویسد که والدیمیر خواهرووا–ایلیچ لنین اولیان.ی.ا

برای دست یافتن به مطالب مورد در»نیازش حالیکه در زندان روی کتاب خود کار می کرد

برای کار بر روی طرحی که ریخته بود و می دانست که در تبعید قادر به دستیابی به آنها

های سن پترزبورگ گرفت و به این ترتیب در نیست،همان تصمیم به استفاده از کتابخانه

زندان دست به مطالعهٔ پیگیر و وسیع انبوهی از مآخذها و مدارک زد و از مستخرجات

بیشماری نسخه برداری .نمود من انبوهی از کتابهای کتابخانهٔ انجمن اقتصادی آزاد، آکادمی

و.« برای او می علومبردم و سایر انبارهای کتابهای علمی را به دوش می کشیدم

لنین همچنین در زمانی که راهی تبعیدگاه خود بود نیز روی کتاب مزبور کار می .کرد وی

چنین می نویسد که در طول راه دست به مطالعهٔ در١۵مارس١٨٩٧برخی نامهٔ مورخ

و قصد داشت آنها را از کتابها«کراسنویارسک زد که برای مدت کوتاهی قرض گرفته »بود

س .بفرستد لنین در توقف کوتاه خود در کراسنویارسک سر) راه دهکدهٔ پ(شوشنسکویه

مبادرت به مطالعهٔ کتب و مجالتی نمود که در کتابخانهٔ شخصی غنی تاجری بنام .و.ح یودین

و نیز کتابخانهٔ شهر یافت می .شد

ادامه .داد توسعهٔ«از سرمایه‌داری در لنین»روسیه در تبعیدگاه خود به کار شدید بر روی

ای به خویشان خود آنجانوشت که فاقد امکانات الزم برای خریدن تعداد زیادی کتاب بود نامه

وهای طی آن از آنها درخواست نمود که ترتیب ارسال کتابهای مورد نیازش را از کتابخانه

صرفهٔ من یقینااست ً تحمل هزینهٔ تمبر برای دریافت تعداد زیادی کتاب پایتخت...»به .بدهند

.ک.ر٣٧.( چاپ حاضر، تعداد)«ج کمی برای.کتاب تاخریدن خرج کردن مقدار زیادی پول

.م .ی اولیانووا طبق راهنمایی او از کتابهای متعددی که در کتابخانهٔ خواهرشرومیانتسف

مسکو١٨٩٧دریافت موجود بود نسخه برداری .نمود لنین این نسخه ها را در اواخر ماه می

.د از پائیز همان سال مطالب مورد احتیاج وی مرتباً می رسید و وی دست به کار نمومطالعهٔ

، منابع١٨٩٨کروپسکایا.ک.ن جدید به ویژه مربوط به تلخیصات آماری بیشمار .شد در بهار

که موفق به انتقال خود از محل تبعیدش اوفا به شوشنسکویه گردیده بود، برای لنین کتابهای

همراه فراوانی.آورد به

نمود، هر توسعهٔ«آنچه سرمایه‌داری در لنین»روسیه طی سه سالی که صرف کار روی

را که دربارهٔ اقتصاد روسیه تا آن زمان نوشته شده بود مطالعه و نقد تحلیلی .کرد تعداد

های تحقیقی، نقدها و مقالاتی که در این کتاب از آنها ذکری به کتابها،عمل تلخیصات، رساله

در می .گذرد با این وصف آمده۵٠٠متونی و یا نقل قولهائی از آنها آورده شده است از عدد

لیکن در را[فهرست] که لنین عمال مطالعه نمود و از آنها در نوشتن این کتاب استفاده کرد و

ازان .اینهاست اما از همین تعداد منابع هم، می خیلیتو منابعبیشتر ذکری از آنها نرفته است

به حجم عظیم کاری که تحقیق دربارهٔ توسعهٔ سرمایه‌داری در روسیه ایجاب می نمود، پی

.برد

به اتمام .رسید در در١٨٩٨نامهٔ توسعهٔ«اوت سرمایه‌داری در نسخهٔ»روسیه دستنویس

ام را به آخر تهیهرسانده پیش نویس لنین»نوشته چنین می مورخ١١اکتبر١٨٩٨:نویسد

.ام همزمان با این کار مبادرت به پاکنویس کردن آن می کنم لتا نهائی آن شروعکرده به صیق

بتوانم برای جلوگیری از هر گونه تعویق آنرا بخش بخش برای چاپ ارسال دارم پیش) بینی

می کنم که نخستین بخش را حداکثر تا یک ماه دیگر ؛(بفرستم چنانچه آنها در دسامبر دست به

.ک.ر چاپ رای)«حاضر، این فصل از سال خیلی به موقع خواهد کار.بود چاپ آن بشوند ب

.( صیقل آخر دستنویس محتاج زمان بیشتری بود بطوری که انجام آن تا آخر ج٣٧ژانویهٔ

طول ١٨٩٩.کشید

توسعهٔ«را سرمایه‌داری در لنین»روسیه به اظهارنظر رفقا و خویشانش که دستنویس

می .کرد هر فصل به صورت دفترچهٔ جداگانهٔ کوچکی خواندهنسخه بودند دقیقاً توجه

برداری می شد و علاوه بر کروپسکایا، سایر سوسیال دمکراتهائی که در آن زمان در منطقهٔ

مینوسینسک دوران تبعید خود را می گذراندند آنرا خوانده و دربارهٔ آن بحث می .کردند .ج .م

ه در تبعید به سر می (برد در کرژیژانوفسکییادداشتهای که) در نزدیکی دهکدهٔ شوشنسکوی

توسعهٔ« سرمایه‌داری در «روسیه اولین» ما»خوانندگان به خود»اصطلاح چنین می :نویسد

به شمار می .آمدیم آنچه را که برای ما می فرستادند با دقت خوانده، به همراه نظرات خود به

می.« لنینداشت پس می .فرستادیم وی توجه زیادی به نظرات ما مبذول

تحت»والدیمیر نام در١٨٩٩مستعار اواخر توسعهٔ«مارس سرمایه‌داری در »روسیه

ای آن به سرعت به فروش رفت و از٢۴٠٠نسخهًعمدتا زیر چاپ بیرون .آمد ایلیین«تیراژ

بین روشنفکران سوسیال دمکرات، دانشجویان جوان و نیز از طریق مبلغین در محافل

ان در گردش مطالعاتی.بود کارگر

مطبوعات بورژوائی سعی کردند کتاب لنین را با سکوت برگزار کنند و اولین نقدهای

منتشر .نگردید لنین در مقالهٔ خود تحت نوشته١٨٩٩عنوان شده بر این کتاب تا قبل از پائیز

شمارهٔ–ژوئن اوچنویه«مه اوبوزره نیه بررسی] که»[علمی در انتقاد«مجلهٔ »غیرمنتقدانه

به۶٣٢-۶٠٩این چاپ رسید جواب دندان شکنی به یکی از این نقدها داد .ک.ر) ١٩٠٠ص

.(مجلد

بیرون توسعهٔ«در١٩٠٨.آمد سرمایه‌داری در چاپ»روسیه دوم

،های بنا به توسعهٔ«داده سرمایه‌داری در از»روسیه زمان استقرار قدرت شوروی، کتاب

نسخه٢٠زبان از آن تجدیدچاپ٣٣٧٢٠٠٠در شده و مربوط١٩۵٧،٧۵بارتعداد به اکتبر

خلقهای شوروی بیرون آمده .است علاوه بر آن به زبانهای انگلیسی، فرانسه، آلمانی،

اسپانیائی، چینی، چک، مجاری، ژاپنی، ترکی و زبانهای خارجی دیگر برگردانده شده .است

که نشان دهندهٔ در«حجم توسعهٔروسیه سرمایه ای»داری از کارهای پارهمقدماتی

به چاپ متفرقات«رسیده تحقیقات٣٣»لنین و روشهای مورد استفادهٔ لنین می باشد در جلد

.است

متن تصحیح و تکمیل شدهٔ لنین تهیه گردیده کتاب١٩٠٨.است حاضر از روی چاپ دوم

نیز آورده شده به١٨٩٩.است علاوه کلیهٔ اشارات مؤلف در مورد چاپ اول

اسم مستعار .پ.و ٢-.و.و–.ورونتسف

.اون نام مستعار .ف.ن .دانیلسون ورونتسف و دانیلسون یا–برجسته .ن–اون.نیکوالی

قرن نوزدهم می ترینهای٨٠و٩٠.باشند ایدئولوگهای نارودنیسم لیبرال در دهه

ای یاز برد زمانینسخه که لنین هنوز در تبعید به سر در١٨٩٩م فوریهٔ یا اوایل ٣-مارس

به که–دستش در آن زمان هنوز مارکسیست نوشتهٔ–بود مسئلهٔ«کائوتسکی کتاب»ارضی

حروف چینی توسعهٔ«شده سرمایه‌داری در .رسید»روسیه در این موقع قسمت اعظمی از

ای به کتاب کائوتسکی .بنماید بوددر و لذا لنین بر آن شد که در پیش گفتار کتاب خود اشاره

( مارس لنین بعدالتحریری بر پیش گفتار برای] [ناشر ارسال داشت و چنین ١٧)٢٩:نوشت

عالقهٔ بسیاری به چاپ آن [بعدالتحریر] دارم ... آیا برایتان امکان دارد با وجودی »که

این بعدالتحریر پیشگفتار«به کتاب حروف چینی شده این بعدالتحریر را به آن اضافه کنید؟

(مه خود آوریل٩در د٢٧) و تغییراتی در آن داده .شد لنین در نامهٔ دستمورخ سانسور افتا

ام که بعدالتحریر من بر پیشگفتار دیر رسیده، به این»شنیدهدست باره چنین می :نویسد

سانسور مقدماتی افتاده و فکر می کنم آسیب دیده .باشد

خشهای آن، به شمارهسبب گذاری توسعهٔ«ب سرمایه‌داری در در»روسیه چاپ ۴-دوم

اضافه شدن مطالب چندی توسط لنین، تغییر داده .شد مطلبی که لنین خواننده را به آن ارجاع

درج گردیده پ،١۶٢و١۶٨.است ،١٢ص می٢ق دهد در فصل

بحثی انجمن«پیرامون ترویج صنعت و تجارت ۵-در١٧فوریهٔ١٨٩٩در»روسیه

.درگرفت در این با«بحث مارکسیسم آشتی پذیر آیااست؟ ای»نارودنیسم تحت نوشتهعنوان

شرکت .داشتند .پ.و ورونتسف مارکسیستهای«(.و.و) نمایندگان»قانونی نارودنیسم لیبرال و

نمایندگی جریان«می مدرن مارکسیسم را در چنین»غرب اظهار داشت که آن کسانی که

ی .روسی گزارش کوتاهی از کننداین به نارودنیسم روسی نزدیک ترند تا به مارکسیستها

نوویه وره میا روزنامهٔ»عصر] فوریه٣(مارس١٨٩٩ارتجاعی نشست١٩) در شمارهٔ

سن پترزبورگ درج [جدید«.گردید

منتشر .گردید آگهی انتشار آن توسعهٔ«در١٩٠٨در سرمایه‌داری در چاپ»روسیه ۶-دوم

(کتاب بیرون کنیژنایاله)«راهنمای.آمد شمارهٔ١٠مارس١٩٠٨»توپیس

لنین برای چاپ دوم کتاب متن آنرا مرور کرد، اشتباهات چاپی را اصالح نمود، نکات زیادی

بر آن .نوشت لنین در چاپ بر١٩٠٧دوم آن افزود و پیشگفتار جدیدی به تاریخ ژوئیهٔ

را حامیان«که عباراتی»مریدان«و»زحمتکشان توسعهٔ«نظیر سرمایه‌داری در »روسیه

ی فرار از سانسور بکار برده بود حذف کرده، بجای آنها صریحاً اصطلاح مارکسیستها براو

خوانده بود تئوری«به سوسیالیستها»جدید را قرار .داد وی همچنین آنچه را که به کنایه

مارکس و مارکسیسم تغییر .داد

فصل دوم لنینبخش با استفاده از آخرین آمار موجود نکات بسیاری به کتاب .افزود وی به

تعداد جدیدی١٩٠٠-١٨٩۶اسبهای (یازدهم) افزود که به تجزیه و تحلیل نتایج سرشماریهای

ارتش اختصاص .یافت وی فاکتهای جدیدی در تأیید نتایج قبلی خود در زمینهٔ توسعهٔ سرمایه

ارائهیه نمود؛ بهها–تجز ویژه در مطالب آماری جدید مربوط به داری–کارخانه در روسیه

که تصویر کامل تری از و١٨٩٧جمعیت–ساخت تحلیلی از نتایج سرشماریهای عمومی

،۵٠٧-۵٠١، به۵ص عمل آورد .ک.ر) فصل هفتم، طبقاتی–ق روسیه به دست می داد

ضمیمهٔ.(« چاپ »دوم

در زمینهٔ مسائل اصلی ای مارکسیستهای«که در»قانونی چاپ دوم نتایج مبارزهٔ به اصطلاح

طرح می شوند نیز جمع بندی می .گردند تجربهٔ عهٔ«اولین سرمایه‌داری در در»توسروسیه

به مارکسیستهای«عنوان توصیفی»قانونی را که لنین انقلاب١٩٠٧-١٩٠۵از روسیه در

اند و سعی می کنند از جنبش لیبرالهایطبقهٔ بورژوا که زیر ردای مارکسیسم پنهان شده

ه به عمل آورند کامال تأیید کارگر.نمود به نفع بورژوازی استفاد

پاراگراف٣اضافات جدید زیرنویس٨و جدید آورد، دو بخش وی٢۴جدید، در چاپ دوم

مورد یا نکته را اضافه و یا تغییر عمده٧۵.داد به پاراگرافهای قبلی آنها نوشت و در حدود

ری«باز در توسعهٔروسیه سرمایه نیز»دا از کار کردن لنین١٩٠٨روی بعد از چاپ دوم

به۴٠۵ .نایستاد١٩١٠یا١٩١١صفحهٔ این مطلب از روی نکاتی که توسط لنین در

ها و کارگاهها بر حسب درتعداد رابطه با گروه بندی ی–کارخانه از چاپ نسخهادوم

اضافه شد، کارگران١٩٠٨–.هویداست شاغل در

این کتاب را در آینده می کند و لنینمعتقد در پیشگفتار چاپ دوم صحبت از امکان تجدیدنظر

به تجزیه و است١تحلیل که در این صورت کتاب مذکور باید به دو جلد تقسیم :گردد جلد

به بررسی نتایج و دست آوردهای اقتصاد٢.انقلاب روسیهٔ قبل از انقلاب و جلد

ین انقلاب برنامهٔروسیه ارضی سوسیال دمکراسی در تعدادی»اول از آثار دیگر لنین از جمله

نوشته شد به بررسی نتایج و دست آوردهای که١٩٠٧انقلاب در ١٩٠٧-١٩٠۵«اواخر

می ١٩٠٧-١٩٠۵.پردازد

جنبش اجتماعی کارل«،»در در»کرون کتاب بله«خود مارکس»گویان در رابطه ٧-با

تاریخ«مارک)س– نگاری سوسیالیسم (»واقعی فرانسه«دارمشتات،)١٨۴۵یا و بلژیک

دندان اژدها کاشتم (»و عبارتی از هاینه می ،۴٩۵:آورد انگلس،ج۵ص مجموعهٔ آثار،

کک.« برداشتم

اعضای حزب دمکرات مشروطه خواه، عمده ترین حزب ٨-کادتها–بورژوازی

تأسیس شد؛ اعضای این حزب عبارت امپریالیست١٩٠۵بودند .روسیه حزب کادت در اکتبر

ی سلطنت طلب لیبرال، امرای زمستوو و روشنفکران بورژوائی ازکه نمایندگان بورژواز

برای مخفی داشتن نظرات واقعی شان و کسب محبوبیت در میان دهقانان عبارات

بکار می .بردند برنامهٔ ارضی کادتی، توزیع قسمتی ی»دمکراسی«از در ریاکارانهازمینهٔ

رید استهلاکی به قیمتی گزاف زمینهایامکان خلاصه را در بین دهقانان بر اساس قرار بازخ

پذیر می .دانست کادتها معتقد به حفظ سلطنت بودند و سعی می کردند تزار و مالکان فئودال

را به تقسیم قدرت خود با آنها ترغیب کنند؛ به هر صورت به نظر آنان وظیفهٔ اصلی شان

ه دفاع از سیاست مبارزهخارجی با جنبش انقلابی .بود کادتها طی جنگ جهانی اول فعالانه ب

کشورگشایانهٔ١٩١٧ حکومت تزاری .برخاستند آنان طی انقلاب بورژوا دمکراتیک فوریهٔ

برای نجات سلطنت .کوشیدند کادتها در حکومت موقت بورژوائی سیاست ضدانقلابی ای در

پیش گرفتند که مغایر با منافع خلق و موافق با [مصالح] امپریالیستهای ایالات متحده،

نگلستان و فرانسه .بود کادتها بعد از پیروزی انقلاب سوسیالیستی کبیر اکتبر تبدیل ابه

دشمنان آشتی ناپذیر قدرت شوروی گردیده، در تمام عملیات مسلحانهٔ ضدانقلابی و منازعات

مداخله گران شرکت .جستند وقتی مداخله گران و گاردهای سفید شکست خوردند، کادتها به

ه، از آنجا به فعالیتهای ضد شوروی و ضدانقلابی خود ادامه خارج.دادند کشور گریخت

حزب اکتبریستها یا) جامعهٔ هفدهم (اکتبر منافع سرمایه داران صنعتی بزرگ و ٩-مالکین

بزرگی را نمایندگی می کردند که مزارع خود را مطابق اصول سرمایه‌داری کشت می

تزار که از بیم انقلاب به مردم .کردند١٧اکتبر١٩٠۵وعدهٔ اکتبریستها به دفاع از بیانیهٔ

حقوق مدنی می داد برخاستند؛ حقیقت امر آنست که اکتبریستها به هیچ وجه موافق محدود

شدن قدرت تزاریسم نبوده، از سیاستهای داخلی و خارجی حکومت تزار جانبداری تام به

عمل می .آوردند

رای١٩١١-١٩٠۶، وزیران بین صدرسالهای استولیپین،–شو پیوتر آرکادیه ١٠-ویچ

و دورهٔ واکنش سیاسی فردی١٩٠٧-١٩٠۵شدید به غایت .ارتجاعی سرکوبی انقلاب

متعاقب آن با نام وی همراه .است

استولیپین در تالش خود جهت جلب حمایت استوار کوالکهای روستا نشین، قانون جدید

حق بیرون آمدن ارضی٩نوامبر١٩٠۶از را از تصویب .گذراند دهقانان بر طبق فرمان

جماعت دهی را دارا گردیده، اجازه یافتند حصهٔ متعلق به خود را با حفظ حق فروش، رهن و

غیرهٔ آن به صورت ملک خصوصی خود درآورند؛ کاری که تا آن زمان ممنوع .بود اعطای

یکوظیفهٔ قطعه زمین یکپارچه به دهقانانی که مبادرت به ترک جماعت [دهی] می کردند

جماعت قلمداد .گردید کوالکها از این قانون برای خریدن تمام زمینهای دهقانانی که بنیهٔ

اقتصادی١۴ژوئن١٩١٠و٢٩مه١٩١١ترتیب چندانی نداشتند استفاده .کردند قوانین

اجباری تقسیم اراضی را که به نفع کوالکها تمام می شد مقرر .داشت

مای مجلس] [دولتی دوم منحل گردید و قانون روزیستجدیدی که ١١-٣ژوئن١٩٠٧دو

دایر بر انتخابات برای دومای دولتی سوم وضع گردید که [حفظ] اکثریت را در دوما برای

مالکین١٧اکتبر١٩٠۵را و سرمایه داران تضمین می .کرد حکومت تزار عهدشکنانه بیانیهٔ

به دستگیری گروه سوسیال بهدمکرات زیر پا گذاشته، حقوق اساسی را لغو کرده، مبادرت

دومای٣ژوئن دوم نموده، آنها را به حبس با اعمال شاقه محکوم .کرد به اصطلاح کودتای

به عنوان یک پیروزی موقتی برای ضدانقلاب قلمداد .گردید

مترادف با چاپلوسی و خوش .خدمتی مشتق از اسم مولچالین، ١٢-مولچالینیسم–شخصیتی

نوشتهٔ گریبویه عاقبت«.دوف عقل رنج در»است نمایشنامهٔ

از جناح اعضای١٩٠۶راست حزب سوسیالیست خلقی که سوسیالیستهای–در ١٣-خلقی

حزب سوسیالیست انقلابی اس) (آرها انشعاب .نمود اینها بیانگر منافع کوالکها و خواستار

ع اراضی ملیبین کردن نیمه کارهٔ اراضی خلاصه بر مبنای بازخرید استهلاکی و توزی

دهقانان بر حسب چیزی به نام ضابطهٔ کار .بودند آنها طالب همکاری با کادتها .بودند لنین

منشویکهای«می اس فرصت«و»آری طلبان خرده سوسیال«،»بورژوا آنها»کادت را

از آنجا که این خواند»حزب، که بین کادتها و اس آرها در نوسانند و تأکید می کند که

تقاضا برای ملی] [کردن تمام اراضی را از برنامهٔ خود حذف کرده است جمهوریتبا و

رهبران این حزب عبارت بودند از .و.ا په شه خونف، کادتها.«.ف.ن چندان تفاوتی ندارد

آننسکی، .ا.و میاکوتین و چند نفر .دیگر حزب سوسیالیست خلقی بعد از انقلاب بورژوا

رکت در حکومت موقت بورژوائی .نمود این مبادرتحزب به دمکراتیک١٩١٧ش فوریهٔ

های ضدانقلابی و عملیات مسلحانه برضد بعدشوروی از انقلاب سوسیالیستی اکتبر در توطئه

شرکت .جست حزب مزبور در جریان جنگ داخلی از میان .رفت

گروهی از دمکراتهای خرده بورژوا ترودویکها»کار(«–در از) ریشهٔ ترود به معنای

دولتی روسیه؛ این گروه از دهقانان و نیز روشنفکرانی که دارای عقاید دوماینارودنیکی

با شرکت نمایندگان دهقانان در١٩٠۶در گروه«آوریل بودند»ترودویک تشکیل می .شد

دومای دولتی اول تأسیس .یافت

برخیب از تقاضاهای ترودویکها عبارت بودند :از الغای کلیهٔ تضییقات مبتنی بر مناس

اجتماعی و ملیت، دمکراتیک کردن زمستووها و هیئتهای حاکمهٔ محلی شهری، حق رأی

همگانی در انتخابات دومای .دولتی برنامهٔ ارضی ترودویکها از اصل نارودنیکی استفاده

متساوی از زمین نشأت می :گرفت ایجاد یک صندوق ملی متشکل از اراضی تحت تصرف

و اوقاف و همچنین املاک خصوصی در صورتی دولت،که خانوادهٔ سلطنتی، شخص تزار

از ضابطهٔ کار تعیین شده متجاوز باشد، به شرط دریافت غرامت در مورد املاک خصوصی

که.اند مصادره گردیده

ترودویکها در دومای دولتی بخاطر همان طبیعت طبقاتی خرده مالکی دهقانی خود، بین

چنین متذکر می شود که از ر١٩٠۶دهقان کادتهاسپتامبر و بلشویکها در نوسان .بودند لنین د

چندان بعید نیست که با سلطنت کنار بیاید و بر روی قطعه زمین خود و ترودویک»در

چارچوب سیستم بورژوائی مستقر .گردد وی در حال حاضر کوشش خود را عمدتاً صرف

[ار« دمکراسی می وکند دولت فئودال برای برای–استقر] گرفتن مبارزه–زمین با اربابان

از آنجائی کوششی.(«که در طبقه بندی احزاب سیاسی .ک.ر)ج١١،»روسیه چاپ حاضر،

های دهقانی را نمایندگی می کردند، تاکتیک بلشویکها در دوما، ایجاد ترودویکهاتوافق توده

باو توجه به تدارک یک مبارزهٔ مشترک برعلیه بر–کادتها سر تک تک مسائل با آنان

خودکامگی–.بود تزاری

ادغام سوسیالیست«.شد با»خلقی گروه«حزب در١٩١٧»ترودویک

اشاراتی (»به عنوان این توسعهٔ)«١٨٩٩فصل سرمایه‌داری در در»روسیه چاپ ١۴-اول

تئوری«.بود

سوم،۶٢٢. کارل»سرمایه«،جص ١۵-مارکس،

می گردد از چاپهای آلمانی زیر در»سرمایه«مارکس:است سراسر این کتاب اشاراتی که به

.»ترجمهٔ مقصود ؛جلد٣-چاپ١٨٩۴از چاپ١٨٧٢؛جلد٢-چاپ١٨٨۵و جلد١-دوم،

( صورت گرفته ایست١٨٩۶.است که توسط روسی«کتاب»سرمایه«ترجمه)دانیلسون.ف.ن

،۵٢۶. ترجمهٔ روسی، ،١٧٧ص کارل»سرمایه«،ج٣،٢ص ١۶-مارکس،

،٧۴۵و٧۴٧. ،١٩۵٨ص ١٧-کارلمارکس،»سرمایه«،ج١مسکو،

عبارت از آن یادداشت«یادداشتهایی بر چاپ در»دوم اینجا و جاهای دیگر، ١٨-زیرنویس

نوشته است١٩٠٨.است که خود لنین در موقع آماده کردن کتاب خود برای چاپ دوم

،۴٧٠. ،١٩۵٧ص کارل»سرمایه«،ج٢مسکو، ١٩-مارکس،

،۴٧٠. ،١٩۵٧ص ٢٠-کارلمارکس،»سرمایه«،ج٢مسکو،

،٣٧٣. ،١٩۵٧ص کارل»سرمایه«،ج٢مسکو، ٢١-مارکس،

،۵٩٠. ،١٩۵٨ص کارل»سرمایه«،ج١مسکو، ٢٢-مارکس،

،٢. ،٢۴بخش ،١٩۵٨فصل کارل»سرمایه«،ج١مسکو، ٢٣-مارکس،

،٢٠٢-١٩٩. ،١٩۵٨ص کارل»سرمایه«،ج١مسکو، ٢۴-مارکس،

،۶۴-٣۶٣. ،١٩۵٧ص کارل»سرمایه«،ج٢مسکو، ٢۵-مارکس،

،٣٩۴. ،١٩۵٧ص کارل»سرمایه«،ج٢مسکو، ٢۶-مارکس،

،۵٢٣-٣۵١. ،١٩۵٧ص کارل»سرمایه«،ج٢مسکو، ٢٧-مارکس،

،٣٠٠-٢٩٩. ،١٩۵٩ص کارل»سرمایه«،ج٣مسکو، ٢٨-مارکس،

،٣٩-۴٣٨. ،١٩۵٧ص کارل»سرمایه«،ج٢مسکو، ٢٩-مارکس،

،۴٠-٢٣٩. ،١٩۵٩ص کارل»سرمایه«،ج٣مسکو، ٣٠-مارکس،

،٢۴۵. ،١٩۵٩ص کارل»سرمایه«،ج٣مسکو، ٣١-مارکس،

که مفروضات«اصول سوسیالیسم و وظایف سوسیال .اد»دمکراسی ٣٢-برنشتاین،

ی١٨٩٩ دهد مارکسیسمدر انقلابی را در پرتو رفرمیسم بورژوایی مورد تجدید نظر قرار م

توسعهٔ انتشار»سرمایه .یافت یک نسخه از این کتاب موقعی به دست لنین رسید که چاپ اول

انتشار یافته بود، لذا لنین تنها در چاپ دوم کتاب خود فرصتی برای داری«اظهار در روسیه

نظر دربارهٔ نظرات فرصت طلبانهٔ برنشتاین .یافت

اند که فردی مییونانی .خواند روس«آورده معروفتراتوس از قماش لنین»ه برنشتاین را

که در قرن چهارم قبل از میالد زندگی می کرد تنها، برای هروس«آنکه به»تراتوس نام

اسمش در تاریخ ثبت شود، معبد آرتمیس را در زادگاه خود اِفِسوس آتش .زد لقب هروس

ت حاضر به تراتوسارتکاب صفتی شده است برای توصیف کسانی که بخاطر کسب شهر

هر جنایتی می .باشند

،٧٣-۴٧٢. ،١٩۵٩ص کارل»سرمایه«،ج٣مسکو، ٣٣-مارکس،

،٢٩٩. ،١٩۵٩ص کارل»سرمایه«،ج٣مسکو، ٣۴-مارکس،

، اشارهٔ لنین به ،٨٢٢اشتباهات ،١٩۵٩ص کارل»سرمایه«ج٣مسکو، ٣۵-مارکس،

(دنیلسون)١٨٩۶ ایستوسط.ن-.اوندر که بهت موجود»سرمایه«ترجمه در ترجمهٔ

صورت گرفته .است

،١٧. پیشگفتار فردریش انگلس، ،١٩۵٧ص کارل»سرمایه«ج٢مسکو، ٣۶-مارکس،

،١٩-٨١٨. ،١٩۵٩ص کارل»سرمایه«ج٣مسکو، ٣٧-مارکس،

،٢۴-٨٢١. ،١٩۵٩ص کارل»سرمایه«ج٣مسکو، ٣٨-مارکس،

وی به پلهجلد٩»آثار«چاپ .خانف اثر مذکور اسمدر مستعار .گ ٣٩-وولگین–.و

رسیده .است

سرشماریهای خانه به خانهٔ زمستوو عبارت از تحقیقاتی بود که دوایر آماری زمستوو ۴٠-یا

مراجع دولتی واقع در روستاها از مزارع دهقانان به عمل می .آورد این سرشماریها که

بسیار متداول .گشت در٨٠سرشماری عمدتادههٔ ً برای مقاصد مالیاتی صورت می گرفت،

ای از مدارک مبتنی بر واقعیات به دست می داد که در تلخیصات خانوارهاآماری گنجینه

ها یا تقسیم بندیهای جزء آنها به چاپ می .رسید مربوطآمارگران به فرمانداریها و ناحیه

داده‌های آماری راندناشتباه زمستوو  که بسیاری از آنان نارودنیک بودند، اغلب در نحوهٔ پرو

لذا مقدار زیادی از ارزش کرده،–آنها آنها را به طرز ناصحیحی طبقه بندی می نمودند

هر چند که آمار زمستوو از لحاظ دقایق و جزئیات جمع کاسته»آوری می .شد لنین می نویسد

. چاپ عالیست«ک.ر)حاضر، لیکن شدیدترین نقطهٔ ضعف آمار مزبور در اینجا نهفته .است

.( مظاهر نوع اقتصاد موجود در زیر تلی از ارقام مندرج در گزارشات و بررسی ج٢های

زمستوو مستور مانده است و از سوی دیگر تفاوتهای اساسی موجود بین خصوصیات بارز

گروه دهقانان مختلف که با توسعهٔ سرمایه‌داری شکل می گرفتند در [ابهام] ستونهای ارقام

مار مزبور مفقود گشته میانگین.است آ

های آماری زمستوو به عمل آورد و آنها را با دقت مطالعه لنینو تحلیل جامعی از داده

های پرورشآماری .داد وی از نو به جمع و تفریق آنها پرداخت، جدولها و صورت خلاصه

ط به هایمزارع هاییمربو که به این ترتیب به دست آورد و از تدوینداده نمود و از داده

های مزبور را به طرزی علمی گروه دهقانیبندی یک تحلیل مارکسیستی ارائه داد و داده

.نمودهای لنین از غنای اسناد آماری زمستوو برای برمال کردن بی پایگی طرحها و برنامه

نارودنیکها- و تصویر کردن شمای واقعی توسعهٔ اقتصادی روسیه استفاده .کرد وی در نوشته

استفادهٔ فراوانی از اسناد توسعهٔ«آماری سرمایه‌داری در خود»روسیه به ویژه هایدر

زمستوو به عمل .آورد

به استپ جنوبی منطقهٔ روسیهٔ اروپایی اطالق می نو–.شود ۴١-وروسیا

لنین در یکی زراعت.«از دهقانی در جنوب مؤلف»روسیه .ی.و–کتاب ۴٢-پوستنیکوف

این کتاب را به گرایشهای«دقت جدید اقتصادی در زندگی آثار»دهقانان اولیهٔ خود به نام

موردج١.( بررسی قرار می .ک.ر).دهد چاپ حاضر،

اراضی١٨۶١جهت ای که بعد از الغای سرواژ در روسیه در زمینای–سال ۴٣-حصه

ًبا استفادهٔ دهقانان اختصاص داده .شد این اراضی که در تصرف جماعات دهقانی بود متناو

بین دهقانان تجدید توزیع می .گردید

گزارشات آماری مربوط به فرمانداری عنوان».توریدا کامل این مأخذ عبارتست ۴۴-:از

، جدولهای١«سیم آماری مربوط به اوضاع اقتصادی در دهات ناحیهٔ .ملیتوپول ضمیمه ج

فروپول،١٨٨۵.

از حیوانات بارکش متعلق به کشتدهقانانی زمین با یوغ–استفاده اشتراکی ۴۵-(سوپریاگا)

است که با یکدیگر تشکیل یک تیم را می .دهند

پائین ترین واحد اداری در هر ناحیهٔ روسیه قبل از ۴۶-وولوست–.انقلاب

نوعی پارچهٔ نازک راه راه یا چهارخانه ایست که سابقاً در سارپ تا سارپین–بافته ۴٧-کا

می .شد

ه به آن اعضایی از جمعیت ذکور روسیهٔ فئودالی اطالق می شد مردانکه ثبت نام ۴٨-شد

مشمول مالیات سرانه می شدند عمدتا) ً دهقانان و طبقهٔ متوسط (شهری و برای این منظور در

ثبت.(«چنین»ثبت سرشماریهای»نام خاصی نامشان به ثبت می رسید به) اصطلاح

ثبت«در ت؛»نام دهمین و بهآخرین بعد در روسیه صورت از١٧١٨گرف نامهایی«سال

انجام .شد در تعدادی از بخشها تجدید توزیع زمین در جماعات دهی بر ١٨۵٩-١٨۵٧مبنای

انجام می ثبت«.گرفت نام صورت»شده اسامی افراد

زمین واقع در سیبریه که عمدتاً توسط دهقانان زمین–ثروتمندی اختصاصی ۴٩-خانوادگی

چه دلشان می خواست با آن زمینها می کردند؛ هدیه می دادند، اختصاصمی می یافت که هر

فروختند یا به خانوادهٔ خود واگذار می .کردند

برای٣٣ یافتن یادداشتهای حاوی محاسبات مقدماتی لنین در حواشی این نشریات به ۵٠-ج

مراجعه متفرقات«.نمائید »لنین

، تهٔ١٨٨٢-١٨٧٢سن .ن.ا هایی–١١نامه.«نوشانگلهارت از ۵١-.ک.ر»نامهروستا

توسط بنگاه انتشارات ادبیات اجتماعی و .١٩٣٧اقتصادی این کتاب پترزبورگ،١٨٨۵در

مسکو تجدید چاپ .شد

شمارش و ثبت تعداد اسبهای آماده به کار در سرشماریهای–روسیهٔ تعداد اسب ۵٢-ارتش

ولین١٨٧۶در٣٣ سرشماری تزاریدر علی القاعده هر شش سال یک بار انجام می .شد ا

سراسر فرمانداری١٨٨٢روسیهٔ غرب روسیه صورت .گرفت دومین سرشماری در

اروپایی»سرشماری١٨٨٢اسبها«در١٨٨۴ را دربر می گرفت و نتایج آن تحت عنوان

فرمانداری١٨٩١ صورت گرفت و سرشماری۴١در دیگری انتشار١٨٨٨در .یافت در

داده‌های جمع آوری شده به کمیتهٔ یماندهمرکزی به علاوهٔ .قفقاز بررسی فرمانداری  در١٨باق

آمار آمار»امپراتوری محول گردید که این کمیته در تلخیصات زیر آنها را به چاپ :رساند

.( سرشماری سن)١٨٩۴بعدی اسبهای«پترزبورگ، روسیه«،»سرشماری١٨٨٨ارتش

وسیهٔ اروپایی را دربر می گرفت، نتایج فرمانداریاین در١٨٩۴-١٨٩٣تعداد٣٨ر سالهای

انتشار»سرشماری١٨٩٣ ،٣٧.یافت آمار«ج امپراتوری سرشماری»روسیه تحت عنوان

داده‌های مربوط به سرشماری .(سالهای سن)١٨٩۶  اسبهای«پترزبورگ، و١٨٩۴ارتش

و فرمانداریاستپ روسیهٔ اروپایی، یک فرمانداری واقع در ١٩٠١-١٨٩٩که۴٣قفقاز

آمار« امپراتوری کالمیک۵۵»روسیه واقع در فرمانداری استراخان را دربر می گرفت جلد

را١٩٠٢.( تشکیل می دهند سن) پترزبورگ،

از نوع تحقیقاتی بود که کلیهٔ مزارع دهقانی را دربر سرشماریهای«می اسبهای »ارتش

تی دهقانان این اسناد را .گرفتمورد لنین در کتاب خود به هنگام بررسی پروسهٔ تجزیهٔ طبقا

استفاده قرار می .دهد

ای جداگانه و حاشیهٔ این کتاب مبادرت به تجزیه و تحلیل مفصلی لنیناز در ۵٣-دفترچه

های»متفرقات بالگووش چنسکی می .نماید این یادداشتها مطالبدر مندرج در گردآورده

انتشار یافته ،٩٩-٨٩.است لنین«ج٣٣ص

ر اینجا به عنوان مقالهٔ نارودنیک لیبرال مزبور [یعنی] ورونتسف (و.و) لنیناشاره ۵۴-د

منتشر می١٨٩٢.شد کند که در

نامبرده در اینجا خلاصهٔ«و مذاکرات کمیسیون بازرسی صنایع دستی در ۵۵-»روسیه

به جلد١٨٧٩و١٨٨٧چاپ است که به تدریج بین جاهای١۶سالهای دیگر مشتمل بر

کمیسیون« صنایع که)»دستی ًاختصارا یسیون« بازرسی صنایع دستی در .رسید»کمروسیه

تحت سرپرستی شورای تجارت و تولید به درخواست کنگرهٔ خوانده١٨٧۴اول می (شود در

برگزار گردید، تأسیس صاحبان١٨٧٠.شد کارخانجات و کارگاههای سرتاسر روسیه که در

ت دارائی، وزارت کشور، وزارت اموال دولتی اعضایو این کمیسیون را نمایندگان وزار

انجمن جغرافیایی، انجمن اقتصاد آزاد، انجمن کشاورزی مسکو، انجمن فنی روسیه و انجمن

خلاصهٔ ترویج مذاکرات صنایع و تجارت روسیه تشکیل می .دادند مطالب با ارزشی که طی

مأموران محلی ای مزبوربود انتشار یافت عمدتاً حاصل کمیسیون«زحمات صنایع »دستی

خلاصهٔ کمیسیون که مذاکرات اغلب نام و نشان چندانی .نداشتند لنین با مطالعهٔ جزئیات

مزبور حقایق و ارقام متعددی بیرون کشید که حاکی از توسعهٔ مناسبات سرمایه‌داری در

صنایع دستی روسیه .بود

در انجمن رسالهٔاقتصاد پرفسور چوپروف.ی.ا در باب قیمت در١٨٩٧غلات ۵۶-مارس

آزاد مورد بحث قرار .گرفت

بنا بر آنچه که در (.آ.ا.ا)١٧۶۵اساسنامهٔ مرجع علمی ممتازی بود که انجمندر اقتصاد آزاد

اشاعهٔ«بنیاد اطالعات مفید در خدمت کشاورزی و آن»صنعت مقرر گردیده بود به منظور

لیبرال یا بورژواها تشکیل .یافتمی اعضای .آ.ا.ا را دانشمندانی از قماش نجیب زادگان

.دادندهایی انجمن مزبور از طریق یک سری پرسشنامه دست به کار تحقیقات خود شده هیئت

ای مناطق مملکت گسیل می داشت و برایدر مطالعهٔ بخشهای مختلف اقتصاد ملی به پاره

ایج میتحقیقات نمود که حاوی خلاصهٔنت مذاکرات فواصلی.آ.ا.ا معین مبادرت به انتشار

انجام شده، عین گزارشات، رسالات قرائت شده و بحثهایی بود که در بخشهای انجمن مزبور

صورت می .گرفت لنین در آثار خود مکرراً به خلاصهٔ مذاکرات .آ.ا.ا اشاره می .کند

،٧٩١. ،١٩۵٩ص ،٣مسکو کارل»سرمایه«ج ۵٧-مارکس،

دهی بطور مشترک ضامن تأدیهٔ به موقع دهقانانو تمام تضامن–جماعات ۵٨-مشترک

تمام و کمال و انجام انواع و اقسام خدمات به دولت و اربابان تأدیهٔ) مالیاتها و اقساط بازخرید

استهلاکی زمین، تهیهٔ سرباز برای ارتش و (غیره محسوب می .شدند به این شکل از تعقید

ه هنوز هم به حیات خود ادامه کهمی حتی بعد از الغای سیستم سرواژ در اسارت–روسی بار

خاتمه داده تنها١٩٠۶.شد داد–در

دامپروری مسئلهٔ«ف)١١،»در ارضی و نقد های»مارکس درشسلر را لنین ۵٩-دادهدر

مورد١٣. تجزیه و تحلیل قرار می .دهد .ک.ر چاپ حاضر، مزارع(«ج کوچک و بزرگ

علق به گلب اوسپنسکی است. کسر«مت.ک.ر یک«و»زنده ربع ۶٠-اصطلاحات»اسب

،١٩٣٨. اوسپنسکی، برگزیدهٔ«چاپ مندرج»آثار ارقام«در طرحهای»زنده

،٢. آمار«ج تطبیقی روسیه و کشورهای اروپای رجوع»غربی شود به .ا.ی ۶١-یانسون،

،۴٢٣-۴٢٢، صنعت١٨٨٠ص و تجارت، بخش .اول آمار .کشاورزی سن پترزبورگ،

الی ٣٢۶.آخر

با شدت خاصی دامنگیر فرمانداریهای شرقی و جنوب شرقی ۶٢-قحطی١٨٩١روسیهٔ

های مشابهی که تا آن زمان عارض شده بود اروپائیدرمی گردید، ابعاد آن از کلیهٔ مصیبت

.گذشت این قحطی تودهٔ دهقان را به روز سیاه نشاند و در عین حال پروسهٔ ایجاد بازار داخلی

را در روسیه تسریع .کرد انگلس در مقالهٔ خود تحت وعنوان توسعهٔ سرمایه‌داری

های٢٩ بهمورخ چگونگی انجام این امر می .پردازد وی در سوسیالیسم«نامه در »آلمان

خود نیز به این مطلب اشاره می مارس١٨ژوئن١٨٩٢.کند اکتبر١٨٩١،١۵و

،٨۴- ،٣٣ص ات«ج اظهارات»متفرقلنین لنین در پیرامون مقالهٔ شچربینا،.ا.ف ۶٣-در

به چاپ رسیده ٧٠.است

،۵٠۵-۵٠۴. ،١٩۵٨ص ،١مسکو، کارل»سرمایه«ج ۶۴-مارکس،

که تحت کمیسیون«ریاست رسیدگی به وضع کشاورزی کمیسیون–»روسیه ۶۵-والویف

انجام وظیفه می .نمود کمیسیون مزبور در خالل وزیر–سالهای والویف.ا.پ–تزار

ادرت به جمع آوری اسناد زیادی در زمینهٔ وضع کشاورزی روسیه ١٨٧٣-١٨٧٢مبدر

هاهای و دوراناستشهادنامه بعد از رفورم .کرد از :جمله گزارشات فرمانداران، بیانیه

اربابان، ناظمان اشراف، ادارات زمستوو، دوایر وولوست، تجار غله، کشیشان دهات،

مراجعی که با کشاورزی سر و کار کوالکها،.داشتند انجمنهای آماری و کشاورزی و سایر

، اوراق«سن کمیسیون رسیدگی به وضع کشاورزی این»روسیه اسناد تحت عنوان

، انتشار پترزبورگ،١٨٧٣.یافت

،٧٧٠. ،١٩۵٩ص ،٣مسکو، کارل»سرمایه«ج ۶۶-مارکس،

" منظورARBEITSRENTEبه لنین از ترجمهٔ ناصحیح اصطلاح "

ون (دانیلسون) می "١٨٩۶نیکالی–.باشد اشاره به RENTAترجمهٔ "TRUDOVAYA

،٧٧۶. ،١٩۵٩ص ،٣مسکو، کارل»سرمایه«ج ۶٧-مارکس،

،٧٨-٧٧٧. ،١٩۵٩ص ،٣مسکو، کارل»سرمایه«ج ۶٨-مارکس،

،٧٧٩. ،١٩۵٩ص ،٣مسکو، کارل»سرمایه«ج ۶٩-مارکس،

ان١٨۶١با اربابان سابق که در دوران دهقانانرفورم زمینهای اهدائی، آن ٧٠-دهقان

های خود را از زمین به عنوان هدیه دریافت داشتند بدون) اربابانشانآنکه »توافق«حصه

ملزم به پرداخت بهای آن .(باشند دریافت کنندهٔ این زمینهای اهدائی قطعه زمین نامرغوبی

دریافتح»مرغوب«یا»قانونی«– می داشت که سر تا پایش از یک ربع حصهٔ به اصطال

تجاوز ای–نمی که توسط قانون برای هر محل بطور جداگانه تعیین گردیده یعنیبود حصه

ای دهقانی محسوب می شد .کردتوسط کلیهٔ زمینهایی که قبل از رفورم جزء زمینهای حصه

اربابیزمینهای که سابقاً مبادرت به اهدای زمین نموده بود به زور از ید تصرف دارندگان

اهدائی بیرون کشیده شد و آنها را حتی بعد از الغای سرواژ به وضعیت اقتصادی اسارت

باری .انداخت

بخشی از کارگران اجرتی کشاورزی صاحب حصه را تشکیل می سه«.دادند روز »کاران

که به محقرترین وضعی به کشت زمین متصرفی خود سه«می روز این»کار [کارگران]

روبل پول نقد کارگران٢٠الی٣٠به روزمزدی بودند که در ازای دریافت غله پرداختند،یا

در سه ماه شرایط–تابستان اسارت باری تن درمی دادند و یا از طریق سه روز کار در هفته

در مزرعهٔ کوالک یا اربابی که به آنها قرض داده بود دین خود را می .پرداختند ما –در

های بسیار زیادی از این نوع ربیکارگران روسیهٔ تزاری با فرمانداریهاینمونه شمال غ

کشاورزی صاحب حصه برمی .خوریم

منطقهٔ بالتیک روسیهٔ تزاری که شامل فرمانداریهای استلند، منطقهٔ–کورلند اوست ٧١-سی

و لیفالندیا می .گردد این منطقه اکنون جزو خاک استونی و لتونی است.

،١۶۵-١۶٣. ،١٩۵٨ص ،٣مسکو، کارل»سرمایه«ج ٧٢-مارکس،

،٣٢٧-۵٨۴،٣٢٢-۵٩۶،۵٨٠- ،١٩۵٩ص ،٣مسکو، کارل»سرمایه«ج ٧٣-مارکس،

۵٩۵.

،۵٨١. ،١٩۵٩ص ،٣مسکو، کارل»سرمایه«ج ٧۴-مارکس،

،٣٢۶. ،١٩۵٩ص ،٣مسکو، کارل»سرمایه«ج ٧۵-مارکس،

،١٩۵٩،٣٢٣. ،٣مسکو، کارل»سرمایه«ج ٧۶-مارکس،

را»دوستان لنین در یکی از کارهای اولیهٔ خود به تولید«نام تئوری»خلقی ٧٧-نارودنیکی

مورد نقد قرار داده خلق«.است کیانند و چگونه با سوسیال دمکراتها مبارزه می کنند

ای٣مارس١٨٩٩نشریهٔ در شششمارهٔ بخش اول این فصل قبال به صورت ٧٨-مقاله

کنار زدن [اقتصاد] بیگاری توسط (»اقتصاد تحت ناچالو«ص)١١٧-٩۶عنوان »[آغاز]

به چاپ .رسید مقالهٔ مزبور با یادداشت سرمایه«زیر داری در کشاورزی معاصر روسیه

این مقاله از بررسی های مفصل مؤلف در زمینهٔ توسعهٔ سرمایه‌داری در همراه»روسیه :بود

اقتباس.« گردیده است

،١٠. ،١٩۵٣ص دربارهٔ«مسکو، دریش»انگلستان .ک.رانگلس، کارل مارکس و ٧٩-فر

،٧٧١. ،١٩۵٩ص ،٣مسکو، کارل»سرمایه«ج ٨٠-مارکس،

ای»ممنوع«اعالم که هااربابان و مراتع،غیره زمینهای«–بیشه ممنوعه ٨١-»(اوترزکی)

کردند،.ند یعنی دهقانان را بعد از الغای سرواژ در روسیه از داشتن آن محروم کرد

سرف هایی که بعد از الغای سرواژ موظف به انجام دهقانان–خدمات وابستهٔ ٨٢-موقت

یا پرداخت بهرهٔ بخصوصیبیگاریمالکانهٔ برای اربابان بودند، یعنی انجام خدماتی از نوع

دهقانان تا زمانی که آنها با کسب موافقت اربابان موقعیت«و وابستگی .نقدی»موقت

ای خود نشده بودند ادامه ید.داشت موفق به تحصیل زمینهای پرداختحصه پول بازخر

بین١ دهقانان و اربابان را از روابط«تاریخ اربابان١٨٨١–که»الزامی تنها بعد از فرمان

ملزم[ای به قبول اقساط استهلاکی زمینهای] موقوف–حصه اعالم می ژانویهٔ١٨٨٣نمود

.گردیدند

های«در اقتصاد ملی خرمنهاروسیه و قیمت غلات بر برخی دو»تأثیرجنبه جلد ٨٣-کتاب

در دهکدهٔ شوشنسکویه به دست لنین .رسید حاشیه نویسی های متعدد لنین بر سال١٨٩٧این

توسعهٔ« سرمایه‌داری در دو»روسیه جلد نشان می دهد که وی این کتاب را به هنگام نوشتن

در حین افشاء روشهای مورد استفاده و مورد مطالعهٔعالقهٔ دقیق قرار داده .است موردلنین

، که منجر به مغشوش نارودنیکها»میانگین«شدن که اوضاع واقعی را با بکار بردن آمار

[مبحث] تجزیهٔ دهقانان می گردید، تحریف میکردند، با دقت تمام مطالب مشخص این کتاب

جلد اول طالب١۵٣برای راصفحهٔ مطالعه کرده و بکار می .گیرد بدین نحو لنین از روی م

نشان دادن نحوهٔ توزیع اشکال مختلف اقتصاد سرمایه) داری، کار خدمتی و مخلوط این (دو

جدولی تنظیم می .کند لنین با استفاده از مطالب این صفحهٔ کتاب مزبور به علاوهٔ مطالب

مبادرت به تنظیم جدول مربوطه در کتاب حاضر می مستخرج.کند از منابع دیگر

شکل اسارت باری از کار خدمتی که برای ارباب توسط دهقان در کشت–ازای ٨۴-ادواری

اجاره بهای زمین اجاره شده از وی در دوران بعد از رفرم روسیه صورت می .گرفت ارباب

زمینی به دهقان اجاره می داد یا به وی وامی نقدی یا جنسی اعطا می کرد که در ازای آن

می نمود با استفاده از ابزار و حیوانات بارکش متعلق به خود به دهقانکشت مزبور تعهد

بپردازد؛ یعنی کشت یک دسیاتین در بهار، یک دسیاتین دورهٔ«در زمین»معینی ارباب برای

زمستان و هر از گاهی علاوه بر اینها برداشت محصول یک دسیاتین .زمین

روسیه در مورد پرداخت اجارهٔ رجنوبیزمین اصطلاحبخشهای رایج اسکو–د ٨۵-پشچینا

از) اس«خرمن به»کوپنی جنس مطابق شرایط تحمیلی اسارت بار، شخص اجاره کننده

(غلات بخشی از محصول نصف) و گاهی (بیشتر را تسلیم می کند و غالباً علاوه بر آن

موظف به انجام کار خدماتی گوناگونی برای اجاره دهنده می .شود

( که برای شاهزادگان نان٩تا١٣و وابستهٔ فئودالی در روسیهٔ کهن ٨۶-رعایا–دهقاقرن)

سایر اشراف دیوانی و روحانی خدمت بیگاری انجام می دادند و اجاره بها را همچنین به

جنس پرداخت می .کردند اشراف فئودال زمین رعایا را از تصرف آنها خارج کرده، آنان را

ود وادار.نمودند به کار در املاک فئودالی خ

نخستین١١ مجموعهٔ قوانین و فرامین شاهزادگان روسکایا–قرون) پراودا منشور) (روسیه

.( نص منشور روسیه به حمایت از جان و مال اشراف فئودال پرداخته، حاکی و١٢از

مبارزهٔ طبقاتی شدید دهقانان دربند فئودالها با استثمارگرانشان است.

خلاصهٔ مذاکرات انجمن مارس»اقتصاد منتشره عین١و٢در گزارش ٨٧-مباحثات

آزاد«،١٨٩٧ش۴.

دست روی دست می گذاشت و به نوعی،غایت ارباب که فاقد اراده ٨٨-اوبلوموف–بوده

تنبل .بود یکی از شخصیتهای رمان گونچاروف به همین .نام

نها چهار جلد شعر شاعرباقی غنائی عهد کهن .یونان از کارهای متعدد وی ٨٩-پیندار–ت

مانده است که طی آنها به ستایش مبالغه آمیز ظفرمندان بازیها می .پردازد نام پیندار صفتی

بیرون از حد می .کنند لنین به شده»ستایش«هنگام است برای وصف کسانی که مبادرت به

اصطلاحی»سرمایه« را که مارکس در جلد صحبت«اول از پیندار کارخانهٔ سرمایه‌داری

در مورد دکتر اور، این ستایشگر سرمایه‌داری بکار می برد، در نظر .دارد

تحت سرپرستی ادارهٔ زمستووی وزارت کمیسیون–در١٨٩۴کشور زوه گین ٩٠-تسف

تنظیم« اشتغالات خارج از دهات و حرکات کارگران برای»کشاورزی طرح اقداماتی جهت

تشکیل .شد

،۵۴۶. ،١٩۵٨ص ،١مسکو، منتخب«ج .ک»آثار مارکس و .ف ٩١-انگلس،

فهرست اسامی

G. V. تریTrirogov, روگوف، B..گ.و P. استرووه،Struve, .ب.پ ات

I. N. تزیاکوف،Tezyakov, I..ی.ن A. اسکوورتسف،Skvortsov, .ی.ا

A. P. استولیپین،Stolypin, .ا.پ

بارانوفسکی، توگان-.ی.م

I. M. Baranovsky, - Tougan

Henry جورج،George, A.هنری I. استهStebut, بوت، .ا.ی N.ج P. اسکوورتسف،Skvortsov, .ن.پ

Tomas چالمرز،Chalmers, N.توماس A. انگلهارت،Engelhardt, .ن.ا Adamچ اسمیت،Smith, آدام

N. N. چرننکوف،Chernenkov, Friedrich.ن.ن انگلس،Engels, فردریش

V. چرنیایف،Chernyayev, F..و N. آننسکی،Annensky, .ف.ن

I. A. چوپروف،Chuprov, Andrew.ی.ا اور،Ure, آندرو

A. S. خاریزومنوف،Kharizomenov, I..ا.س T. اوزادچی،Osadchy, .ی.ت I.خ V. اورلف،Orlov, .ی.و

Gustav درشسلر،Drechsler, A.گوستاو F. باتالین،Batalin, .ا.ف بد

Karl دیDiehl, یل، Eduardکارل برنشتاین،Bernstein, ادوارد

بالگووشچنسکی، .ی.ی

I.Iر Blagoveshchensky,

V. راسپوپین،Raspopin, A..و بلوبورودوف،Beloborodov, .ا

A. V. رژفسکی،Rzhevsky, N..ا.و S. بولگاکوف،Bulgakov, .ن.س

Heinrich Karl رو،Rau, کارل A.هاینریش P. بیBibikov, بی کوف، .ا.پ

جاگتزف، پرودبرتوس-کارل

Carl Jagetzow, - Rodbertus

F. N. رودنف،Rudnev, P..ف.ن پرودون،Proudhon, .پ

w. روشر،Roscher, A..و G. پریماک،Preemak, .ا.گ

David ریکاردو،Ricardo, V.دیوید G. پلخانف،Plekhanov, .و.گ

A. I. زوهZvegintsev, گین تسف، A..ا.ی M. پوستنیکوف،Postinkov, .ی.و A.ز M. پلوتPlotnikov, نیکوف، .ا.م

I. N. زیSieber, بر، N..ی.ن پونوماریوف،Ponomaryov, .ی.و

پیندارPindar

Karl مارکس،Marx, A.کارل A. سانین،Sanin, .ا.ا سم

سمیونوف اهل) تیان ،(شان .پ.پ

Semyonov

N. L. مارهMaress, س، .ن.ل

R. T. مالتوس،Malthus, B..ر.ت J. سه،Say, .ب.ج

G. مانوخین،Manokhin, N..گ W. سینیور،Senior, .ن.و

Rudolf مایر،Meyer, J.رودولف سیسموندی،Sismondi, .ج

Stuart John میل،Mill, جان شاستوارت

N.V.ن شاخوفسکوی،Shakhovskoi, .و.ن

A. F. شچربینا،Shcherbina, .ا.ف

ن، ون(.ف.ن :ون-دانیلسو) .ن-نیکالی

F.) N. Nikolai-on(Danielson, N.on:

V.P.) (Vorontsov, .و.وV.V. Fein(ورونتسف) - فالس–فاینFalz فو

I. A. واسیلVasilchikov, چیکوف، V.V).ی.ا (Bervi, N. فلهFlerovsky, روفسکی

Adolf گنر،Wahner, F.واآدولف A. فورتوناتوف،Fortunatov, .ف.ا

A. P. والویف،Valuyev, E..ا.پ .فورکادForcade, .ای

A. K. ورنر،Werner, ک.ا.ک

A. وولگین،Volgin, .ا پلخانف،) Karl(.و.گ کائوتسکی،Kautsky, کارل

A. P. ویخلیایف،Vikhlyayev, A..ا.پ N. کابلوکوف،Kablukov, .ا.ن

Heinrich هاینه،Heine, A.هاینریش N. کاریشف،Karyshev, .ا.ن A.ه کارپوف،Karpov, .ا

H. هرکنر،Herkner, A..ه J. کسلر،Keussler, .ا.ج

A.هروستراتوسHerostratos S. کورولنکو،Korolenko, .ا.س

A. I. هورویچ،Hourwich, T.von.ا.ی کیرشمان،Kirchmann, .ت فون

J.ی کنراد،Conrad, .ج

E. Y. یانسون،Yanson, گ.ای.ی

I. V. یرماکوف،Yermakov, E..ی.و J. گریوز،ی.Greaves, ا.ج

T. گولتز،Goltz, .ت

Y. A. گولیکوف،Golikov, .ی.ا